Społeczeństwo europejskie przełomu wieków

W porównaniu z I połową XIX wieku życie społeczeństw w większości państw Europy i w Stanach Zjednoczonych uległo zasadniczym zmianom. Rewolucja naukowo‑techniczna zmieniła styl życia wszystkich warstw społecznych, choć nie wszędzie odbywało się to w jednakowym tempie. Poprawiły się warunki życia codziennegoj0000008VCB3v25_000tp001życia codziennego, a wraz z tym zmieniały się potrzeby ludzkie. Napływ ludności do miast był elementem szerszego zjawiska, jakim była w tej epoce wzmożona mobilność ludzi. Emigrowano z Europy do obu Ameryk. Nasilało się, wspierane przez państwa, osadnictwo w koloniach. Wewnątrz Europy i kontynentu amerykańskiego migrowano za pracą.

Na poprawę położenia klas „niższych” wpłynęły szczególnie wprowadzenie ustawodawstwa socjalnego i skrócenie czasu pracy. Narodziło się pojęcie czasu wolnego, który przestał być przywilejem klas wyższych. Nastąpił realny wzrost dochodów warstw niższych: średnia płaca realna wzrosła w latach 1815‑50 o 15‑25 procent, a w ciągu następnego półwiecza - aż o 80%. Rozwój sfery kultury publicznej, a także zmniejszenie się analfabetyzmu wskutek rozwoju szkolnictwa i obowiązkowej edukacji otworzyły przed pokoleniem żyjącym na przełomie XIX i XX wieku nieistniejące wcześniej możliwości rozwoju i awansu społecznego.Nadal istniały liczne przeszkody natury prawnej czy obyczajowej, ale nieprzerwanie postępował proces demokratyzacji i egalitaryzacji.

W II połowie XIX wieku kobiety po raz pierwszy w historii uzyskały — wywalczony przez emancypantki — dostęp do wyższego wykształcenia, a tym samym szansę na zdobycie zawodów lepiej płatnych i przynoszących uznanie. Najszybciej, od lat 60. XIX wieku, mogły one podjąć studia wyższe w Szwajcarii, Francji i w Ameryce. Jednak przed 1914 w większości krajów europejskich stanowiły nie więcej niż 10% studentów. W Ameryce było ich 40%, ale w szkołach wyższych dla kobiet, o innym profilu kształcenia i często o niższym poziomie. Męska część społeczeństwa z trudem godziła się na ich obecność na uczelniach.

Uczniowie szkół podstawowych w wybranych krajach (dane na 10 tys. mieszkańców)

* Dane z 1860 roku ** Dane z 1870 roku

Zmiany w XIX‑wiecznej sztuce i architekturze

Po rewolucji francuskiej spadło znaczenie mecenatu królewskiego, arystokratycznego i kościelnego, charakterystyczne dla poprzednich epok. Finansiści i przedsiębiorcy, traktując to jako swój obowiązek, fundowali gmachy operowe, biblioteki, muzea i galerie. Pojawił się także mecenat obywatelski, angażujący szersze środowiska społeczne na przykład wokół idei ratowania zabytków. W ten sposób kształtowała się sfera kultury publicznej. Gwałtownie wzrastała liczba księgarń i bibliotek, sal koncertowych i teatralnych. Równolegle funkcjonowały kameralne salony literackie, popularne przez cały XIX wiek. Po koniec stulecia do grona konsumentów kultury wysokiej dołączyła elita robotnicza i bogate drobnomieszczaństwo.

Sztuka straciła swój monumentalny charakter i rozwijała się spontanicznej niż w poprzednich epokach, w których jej powstawanie związane było z konkretnymi zamówieniami i arystokratycznymi odbiorcami. Dzieła sztuki stały się… towarem, dostępnym także dla klas średnich. Z myślą o nich organizowano salony sztuki i wystawy. Prasa komentowała je, a wystawiane prace kupowano, traktując jak lokatę kapitału. Zjawiskiem charakterystycznym dla tej epoki stała się instytucja marszandaj0000008VCB3v25_000tp002marszanda. Powstało także środowisko dziennikarzy zawodowo komentujących wydarzenia artystyczne i rynek sztuki. Rozwój techniki umożliwił wykonywanie w milionach egzemplarzy popularnych i tanich reprodukcji, upowszechniających największe osiągnięcia kultury wysokiej w całym społeczeństwie.

W I połowie stulecia dominującymi stylami w malarstwie był klasycyzm i romantyzm. Jednak wraz z rozwojem cywilizacji przemysłowej rosło zainteresowanie twórców codziennością. Wielu artystów podążało własną drogą, nie oglądając się na oczekiwania klientów czy rynku sztuki. W akcie buntu przeciw rygorom ustalonym przez akademie sztuki wychodzili ze sztalugami w plener, malowali przyrodę i życie chłopów. Odzwierciedleniem tej tendencji był nurt realizmu. W II połowie XIX wieku sztukę zrewolucjonizował impresjonizm,którego przedstawicielom zależało bardziej na uchwyceniu gry świateł i kolorów niż oddaniu kształtu i proporcji. Kierunek ten zaczął w przyspieszonym tempie przechodzić kolejne przemiany, a artyści porzucili reguły realistycznego przedstawiania rzeczywistości. Przejawem tej tendencji był rozwój kubizmu. Upowszechnienie się fotografii i elektryczności stworzyło nieznane wcześniej możliwości artystycznej kreacji. Do kultury europejskiej przenikały silnie wpływy „kultur egzotycznych”.

Ciekawostka

R1HF54s67qblY

Niedziela w muzeum Źródło: Honoré Daumier, Niedziela w muzeum, 2006, domena publiczna.

Paryski Luwr w XIX wieku — wzbogacony o zdobycze napoleońskich żołnierzy — stał się wzorem dla innych muzeów w Europie. Dzięki ich zwiedzaniu przeżycia artystyczne stawały się udziałem szerszych rzesz ludzi. Warto jednak pamiętać, że ludziom XIX stulecia podobało się co innego, niż dzisiaj podoba się nam. Portrety uznawali oni za codzienną, niejako konsumpcyjną formę sztuki. Natomiast najwyżej notowanym gatunkiem było dla nich malarstwo historyczne. Z czasem wiele z tych dzieł zaginęło lub popadło w zapomnienie. Dzisiaj przeciętny widz ceni malarstwo XIX wieku dzięki kilku dziełom, które stały się powszechnie znane za sprawą licznych reprodukcji, tymczasem dzieła te przez wielu ówczesnych odbiorców były uważane często za naruszające granice sztuki!

W architekturze po długim okresie fascynacji stylami historycznymi i stawiania budowli w stylach neoromańskim, neogotyckim, neorenesansowym i neoklasycystycznym, pod koniec XIX wieku wielką popularność zdobyła secesja. Zwracała się ona przeciw mało twórczemu naśladownictwu sztuki dawnej. Była też protestem przeciwko masowej produkcji fabrycznej. Celem artystów tworzących w tym stylu stało się uzyskanie stylowej jedności różnych dziedzin, począwszy od rzemiosła artystycznego, poprzez architekturę wnętrz, rzeźbę i grafikę.

Kultura masowa i jej konsumenci

Po koniec XIX wieku zaczęła się kształtować kultura masowa. Zaliczały się do niej zarówno rozrywki, od dawna obecne w ludowej kulturze miejskiej i wiejskiej, jak też zjawiska nowe: kino, gazeta oraz widowisko sportowe. To one nadały szczególny charakter kulturze masowej, stając się jej najbardziej charakterystycznymi elementami.

Rozrywki, nieodłącznie związane z kształtującą się wówczas kulturą czasu wolnego, były coraz dostępniejsze i popularniejsze. Dużym zainteresowaniem mas cieszyły się karuzele, strzelnice, występy teatrzyków letnich i rewiowych, komików, iluzjonistów, cudownych uzdrowicieli, kataryniarzy i orkiestr ulicznych, strażackich i wojskowych. W Europie Środkowej i Wschodniej rozwijała się moda na orkiestry włościańskie. Rosła liczba kawiarni i piwiarni. Zwiedzających przyciągały otwierane w miastach ogrody zoologiczne i botaniczne. Od 1900 roku popularne stały się fotoplastykony i panoramy. Szybko wzrastały nakłady literatury nazywanej jarmarczną: popularnych romansów i powieści kryminalnych, książek kucharskich, kalendarzy, senników i komiksów. Wspólna cechą tych przedsięwzięć było poszukiwanie zysku. Uczestnictwo w wyborach (mężczyźni) i demokratyzacja życia publicznego zwiększyły rolę prasy, która zyskała masowych czytelników. Wydawcy pism przywiązywali coraz większą wagę do ilustracji. Koniec wieku to także czas narodzin prasy brukowej, nazywanej wówczas „żółtą” - od koloru papieru, na jakim była drukowana.

Film na przełomie XIX i XX wieku także uważany był za rozrywkę jarmarczną. Ruchomy obraz łatwiej trafiał do szerokiego kręgu odbiorców niż słowo pisane, a seans kinowy był dostępny dla każdego za umiarkowaną opłatą. Istniała możliwość szybkiego rozpowszechniania kopii filmów i tym samym przyciągania masowej widowni, toteż produkcja filmów szybko stała się zajęciem nastawionym na zysk. Przemysł filmowy, rozwijający się w całej Europie i na innych kontynentach, szczególną pozycję wyrobił sobie w Stanach Zjednoczonych i w Indiach. W 1910 roku, w kilkanaście lat po pierwszym pokazie braci Lumièrej0000008VCB3v25_000tp003braci Lumière w Wielkiej Brytanii działało 3 tysiące kin, a w Niemczech i Rosji - około połowa tej liczby. Elity społeczne krytycznie odnosiły się do wartości artystycznej filmów. Bywalcy kin cieszyli się opinią źle wychowanych: kino dostarczało silnych emocji, które wyrażano zazwyczaj w swobodny i żywiołowy sposób. Specyfiką amerykańskich kin było podjadanie przez widzów popcornu (skutek sprawnego lobbingu producentów kukurydzy!) i orzeszków w czasie seansów.

Ciekawostka

RPAUrCTDudSd3

Joanna d’Arc Kadr z jednego z pierwszych filmów Mélièsa. Źródło: Georges Méliès, Joanna d’Arc, 1900, domena publiczna.

Pionierem w dziedzinie produkcji filmowej był Georges Mélièsj0000008VCB3v25_000tp004Georges Méliès, który stworzył pierwsze na świecie studio filmowe Star Film w Monteuil. W latach 1896‑1914 nakręcił w nim – w niezwykle efektownych dekoracjach – blisko cztery tysiące filmów.

Sport był początkowo rozrywką zarezerwowaną dla warstw wyższych. W I połowie XIX wieku ich największym zainteresowaniem cieszyły się polowania, gra w karty, wyścigi konne, gonitwy za lisem i gimnastyka. Przełomem w podejściu do sportu było wprowadzenie w 1880 roku do szkół obowiązkowej gimnastyki w wielu państwach europejskich. Dopiero wtedy moda na aktywny tryb życia, związany z codziennym uprawianiem ćwiczeń zaczęła upowszechniać się wśród mieszczaństwa i w warstwie robotniczej. W latach 80. w całej Europie upowszechniły się pływanie, strzelectwo i szermierka, a od schyłku XIX wieku – jazda na rowerze. Sport zaczął być traktowany jako dobry środek wychowawczy.

Ciekawostka

R1KQtmGPcMNww

Max Schmitt w łodzi wiosłowej Źródło: Thomas Eakins, Max Schmitt w łodzi wiosłowej, 1871, olej na płótnie, Metropolitan Museum of Art, domena publiczna.

Aktywność sportowa stała się tematem dostrzeganym przez sztuki piękne. Zamieszczony powyżej obraz jest uważany za jedno z największych osiągnięć amerykańskiego malarstwa realistycznego.

Wiek XIX jest także epoką narodzin sportu zawodowego. Ulubioną rozrywką proletariatu brytyjskiego była piłka nożna, a także kibicowanie drużynom piłkarskim. W II połowie XIX wieku powstała większość brytyjskich klubów sportowych, wspomaganych przez bogatych miejskich przedsiębiorców. Rozgrywki meczowe śledzono osobiście lub za pośrednictwem prasy.

W 1894 roku z inicjatywy Francuza Pierre’a de Coubertin powstał Międzynarodowy Komitet Olimpijski, którego działalność była powrotem do idei antycznych igrzysk. Widowiska sportowe stały się na przełomie epok jedną z najważniejszych rozrywek, kształtujących gusta masowe.