Miasto. Blaski i cienie urbanizacji
Wybierz w tabeli 5 największych miast Europy w roku 1900. W jakiej części kontynentu się znajdują?
| Miasto | Liczba mieszkańców (w tysiącach) |
| Berlin | 2071 □ |
| Budapeszt | 880 □ |
| Glasgow | 1000 □ |
| Hamburg | 931 □ |
| Londyn | 7256 □ |
| Moskwa | 1550 □ |
| Paryż | 2888 □ |
| Petersburg | 1962 □ |
| Warszawa | 872 □ |
| Wiedeń | 2031 □ |
Przypomnij sobie dane dotyczące rozwoju europejskich miast w I połowie XIX wiekuI połowie XIX wieku. Porównaj je z tabelą z ćwiczenia 1. Zanotuj wnioski.
Urbanizacyjny boom
Wzrost liczby mieszkańców w miastach Europy w II połowie XIX wieku był skutkiem wzmożonej wewnętrznej migracji ze wsi do miast, w pogoni za lepszymi warunkami bytowymi, najczęściej w poszukiwaniu pracy w przemyśle. W niektórych państwach na przełomie XIX i XX wieku, podobnie jak wcześniej w Wielkiej Brytanii, liczba ludności miejskiej przewyższała liczbę mieszkańców wsi (w Niemczech 2/3 ludności mieszkało w miastach). Inaczej wyglądało to w Stanach Zjednoczonych, gdzie do miast przybywali głównie emigranci spoza kontynentu, a urbanizacja nabrała przyspieszenia dopiero po 1900 roku. Nowy Jork osiągnął wówczas liczbę 3,5 miliona mieszkańców.
W przemianach cywilizacyjnych w XIX wieku największą rolę odgrywały duże ośrodki miejskie, których wciąż przybywało. Najszybciej rozwijały się stolice państw, a decydowały o tym przypisane im przez instytucje państwa specjalne zadania.
Wskaż, jaki proces obrazuje poniższa tabela.
- proces urbanizacji
- proces industrializacji
- proces pauperyzacji
Liczba miast w Europie o liczebności powyżej 100 tysięcy mieszkańców
Rok | Liczba miast | Procent ogólnej liczby ludności |
1800 | 23 | 2,5 |
1900 | 135 | 10 |
Miasteczka, w których życie płynęło jak dawniej, odróżniał od metropolii i wielkich ośrodków miejskich widoczny brak inwestycji w infrastrukturę (chodniki, drogi czy oświetlenie). Miasta przemysłowe i górnicze, powstałe w wyniku procesów industrializacji, również w II połowie stulecia nie zmieniły swojego charakteru. Nadal były zdominowane przez dzielnice robotnicze i hale produkcyjne, a ich oferta handlowa i usługowa była dostosowana do możliwości uboższych mieszkańców.
Porządek wkracza do miast
W wielu europejskich metropoliach przeprowadzano gruntowną modernizację, wyburzając pozostałości średniowiecznych murów czy dawnego układu ulic, a także zapuszczoną i prowizoryczną zabudowę okalającą najstarsze części miast. W taki sposób od lat 30. po lata 70. XIX wieku, unowocześniono między innymi Wiedeń, Londyn, Paryż i Berlin. Zbudowano setki nowych kamienic, wprowadzono ład urbanistyczny. Zmiany przeprowadzano pod okiem słynnych architektów, a ich celem było przede wszystkim zlikwidowanie dzielnic slumsów i walka z przestępczością. Modernizacja miała też podkreślać prestiż władz, a poza tym była odpowiedzią na rosnące potrzeby administracji państwowej. Kierowano się także zaleceniami higienistów i lekarzy, walczących o poprawę sytuacji sanitarnej w mieście. Przyczynił się do tego szczególnie rozwój sieci wodociągów i kanalizacji, budowanej w miastach europejskich i amerykańskich w II połowie XIX wieku.
Przebudowa i rozbudowa Paryża w latach 1852–1870, prowadzona pod kierownictwem prefekta miasta, barona Georges’a Haussmanna, pochłonęła blisko miliard franków i jest uważana do dziś za szczytowe osiągnięcie II Cesarstwa. Na miejscu kilku wyburzonych dzielnic zaplanował on reprezentacyjne budynki, szerokie aleje, gwiaździste place i liczne parki.
Nowością było pojawienie się pod koniec XIX wieku nadzoru budowlanego w wybranych miastach Europy i Stanów Zjednoczonych. Dzięki temu zaczęto porządkować przestrzeń miejską, dotąd rozwijającą się w sposób bezładny. Wprowadzono przepisy i odpowiednie kary za zaśmiecanie przestrzeni publicznej. Na jezdniach malowano pasy, wyznaczające przejścia dla pieszych. W 1914 roku w Stanach Zjednoczonych pojawiła się sygnalizacja uliczna. Zakładano parki i ogrody zoologiczne. Począwszy od lat 80. XIX wieku olejowe, a później naftowe lampy uliczne w lepszych dzielnicach, zaczęto zastępować oświetleniem elektrycznym. W Europie ulicom nadawano nazwy, a w Stanach Zjednoczonych – numery.
Kamienice i wieżowce
Reprezentacyjne kamienice były cechą charakterystyczną miejskiej architektury europejskiej, natomiast wieżowce – amerykańskiej. W Stanach Zjednoczonych wysokie budynki wyposażano w windy hydrauliczne. Pierwszą zainstalowano w 1853 roku w nowojorskim domu handlowym. Od lat 90. XIX wieku roku stopniowo zastępowano je windami elektrycznymi. W tym okresie w Stanach Zjednoczonych zaczęto też montować ruchome schody.
Które piętra kamienic miały charakter reprezentacyjny? Które piętra amerykańskich wieżowców pełniły podobną rolę?
Paryska Wieża EifflaEiffla została wybudowana w latach 1887–1889. Była najwyższą budowlą świata aż do 1913 roku, gdy w tej roli zastąpił ją jeden z amerykańskich wieżowców — „drapaczy chmur”. Zbudowano ją specjalnie na paryską Wystawę Światową w 1889 roku. Miała upamiętnić setną rocznicę rewolucji francuskiej oraz zademonstrować poziom francuskiej wiedzy naukowo‑technicznej. Choć początkowo wzbudzała wiele kontrowersji, między innymi ze względu na budulec, z którego została wykonana — żelazo uważano za materiał mało estetyczny i pośledniej wartości — dziś uznaje się ją za symbol metropolii paryskiej i całej Francji.
W II połowie XIX wieku w miastach zaczęły powstawać duże domy towarowe. Ich pojawienie się było znakiem gospodarczego rozkwitu miast i zwiększania się dobrobytu. Lokowano je w kamienicach, budowanych najczęściej w stylu eklektycznym, secesyjnym lub modernistycznym, tworząc niekiedy drobiazgowo zaplanowane kompleksy ciągnące się wzdłuż kwartałów ulic. Poza nowymi obiektami handlowymi nieodłączną częścią krajobrazu miejskiego stały się ogłoszenia i plakaty. W cywilizacji przemysłowej nastąpił rozwój konsumpcjonizmukonsumpcjonizmu, podsycany zwiększonym obiegiem pieniądza i jego napływem z innych, podbijanych kontynentów.
Transport miejski
Po ulicach miast aż do I wojny światowej włącznie przemieszczano się pojazdami zaprzężonymi w konie. U schyłku epoki karoce i dorożki zaczęto wyposażać w ogumowane koła, co miało zmniejszyć poziom hałasu. W Paryżu, Londynie i Nowym Jorku przez całe stulecie stano… w korkach.
Przyjrzyj się jednej z reprezentacyjnych ulic Paryża przełomu XIX i XX wieku. Zwróć uwagę na przemieszczające się po niej pojazdy.
Ponieważ ulice były zapełnione przez pojazdy konne oraz tłumy ludzi, przemieszczanie się po mieście było wysoce ryzykowne. Czasami ledwie unikano stratowania przez konie.
W transporcie publicznym przez długi czas dominowały omnibusy, czyli kryte wieloosobowe pojazdy, ciągnięte przez konie po szynach. Wymyślone we Francji, upowszechniły się szybko nie tylko w Europie, ale i w Stanach Zjednoczonych. Omnibusy jeździły regularnie po wyznaczonych trasach, według rozkładów jazdy, a ich obsługa ubrana była w uniformy. W 1879 roku Niemiec Ernst Werner von SiemensSiemens zbudował pierwszą linię kolei elektrycznej. Dzięki niemu na początku lat 80. XIX wieku w Berlinie – jako pierwszym w dziejach mieście – jeździły tramwaje elektryczne. Wkrótce upowszechniły się one w całej Europie, zastępując omnibusy i kursując po tych samych szynach.
Pierwsze metro na świecie uruchomiono w Londynie już w 1863 roku, a obsługiwały je parowozy (!). Kłopotem była wentylacja. Dym wydobywający się przez liczne otwory wentylacyjne na powierzchnię jezdni, w momencie przejazdu pociągu… płoszył idące ulicami konie. Dopiero od roku 1890 zaczęto wprowadzać trakcję elektryczną w londyńskim metrze. Trakcji elektrycznych nie montowano już nad wagonikami, lecz w szynach.
Policz, ile linii miało metro londyńskie w 1908 roku.
Od schyłku XIX wieku najbardziej popularnym środkiem komunikacji miejskiej, zwłaszcza w ośrodkach pozbawionych tramwajów i metra, były rowery. Samochody długo stanowiły rzadkość. Nie dopuszczano ich do ruchu ulicznego, gdyż obawiano się rozwijanej przez nie prędkości. Jednak władze miast zaczęły wprowadzać je do służb publicznych, głównie jako wozy policyjne i „sanitarki”. Stopniowo upowszechniły się także taksówki. Pierwsze z nich zarejestrowano w Paryżu w 1898 roku, a później w innych europejskich miastach.
Już w lat 30. XIX wieku w Paryżu i Londynie, zaczęła działać policja, strzegąc porządku i ruchu miejskiego.
Po ciemnej stronie miasta
W miastach bogatszych państw, zwłaszcza Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, stopniowo poprawiał się standard mieszkań i warunki bytu biedniejszych warstw społeczeństwa. Ogólnej poprawie sprzyjała wspomniana przebudowa przestrzeni miejskiej, która często pociągała za sobą wyburzanie najbardziej zaniedbanych zabudowań. Poza tym w niektórych europejskich państwach, między innymi we Francji i w Wielkiej Brytanii, pod koniec XIX wieku zaczęło się rozwijać budownictwo komunalne, przeznaczone dla uboższej ludności, przeważnie na obrzeżach miast. Nadal jednak w miastach istniały obszary ubóstwa, którego nie były w stanie zlikwidować działania prywatnych stowarzyszeń filantropijnych, instytucji kościelnych i rozwijających się stopniowo publicznych służb opieki społecznej.
Pierwsze zdjęcia dokumentujące miejską nędzę pochodzą z II połowy XIX wieku. Pionierem „fotografii zaangażowanej”, której celem było nagłośnienie patologii i problemów społecznych, był szkocki fotograf Thomas Annan. Na początku lat 70. XIX wieku uwiecznił — na krótko przed ich wyburzeniem — slumsy Glasgow.
Więcej fotografii Thomasa Annana znajdziesz na stronie: http://special.lib.gla.ac.uk/exhibns/month/Mar2006.html
Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił rozwój badań, których celem było określenie „progu ubóstwa” w społeczeństwie przemysłowym. Pionierem tego typu badań socjologicznych był działacz społeczny, Charles BoothCharles Booth, autor pierwszego studium warunków życia i pracy ludności miejskiej. Zbadał on i opisał życie mieszkańców Londynu. Szczególnie interesowały go dane statystyczne dotyczące poziomu ubóstwa i przestępczości.
Na ilustracji możesz obejrzeć fragment stworzonej przez Charlesa Bootha „mapy ubóstwa” z 1889 roku. Naniesione na plan miasta kolory odzwierciedlały różnice statusu socjalno‑ekonomicznego, (czyli sytuacji ekonomicznej i wynikającego z niej miejsca w społeczności miejskiej) mieszkańców Bethnal GreenBethnal Green, znanej londyńskiej dzielnicy nędzy. Kolor czarny na mapie oznaczał miejsca zamieszkane przez żyjące w nędzy „klasy niższe”: robotników dniówkowych bez stałego zatrudnienia, ulicznych sprzedawców, bezrobotnych, a także przez kryminalistów.
Zamiast podsumowania
Uporządkuj swoją wiedzę na temat charakterystycznych cech miejskiej przestrzeni przełomu XIX i XX wieku w Europie i w Stanach Zjednoczonych.
| Charakterystyczne cechy infrastruktury miejskiej przełomu XIX i XX wieku | Europa | Stany Zjednoczone |
| „drapacze chmur”, czyli wieżowce | □ | □ |
| budownictwo komunalne | □ | □ |
| budynki wyposażane w windy | □ | □ |
| domy handlowe | □ | □ |
| metro | □ | □ |
| nadzór budowlany | □ | □ |
| przejścia dla pieszych | □ | □ |
| reprezentacyjne kamienice | □ | □ |
| rozwój sieci wodociągów i kanalizacji | □ | □ |
| ruchome schody | □ | □ |
| sygnalizacja uliczna | □ | □ |
| ulice określane nazwami | □ | □ |
| ulice oznaczane numerami | □ | □ |