R1S4dlfbwUlCI

Masa. Portret społeczeństwa kapitalistycznego z kulturą w tle

Redakcja The New Orleans Item około 1900 r.
domena publiczna
Polecenie 1

Wysłuchaj wykładu na temat życia dzieci na ziemiach polskich w XIX wieku. Odpowiedz pisemnie lub ustnie na zadane niżej pytania:

  • Czy każde dziecko w XIX wieku było uczniem?

  • Co działo się z dziećmi, które nie uczęszczały do szkoły?

  • Kto korzystał ze szkół elementarnych?

  • Jak wyglądała edukacja dzieci z warstw średnich i wyższych?

R16oQznDPhwah
Prof. dr hab. Tomasz Kizwalter opowiada o życiu dziecka w XIX wieku Źródło: Prof. dr hab. Tomasz Kizwalter opowiada o życiu dziecka w XIX wieku , Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Przyjrzyj się ilustracji, ukazującej szkołę z połowy XIX wieku. Na podstawie uzyskanej wiedzy odpowiedz na pytanie: co to za szkoła? Scharakteryzuj zachowanie nauczyciela i uczniów. Jakie wnioski nasuwają się w trakcie oglądania tego dzieła?

R5Ue9Mo8J0Eny1
Nowy uczeń
Thomas Brooks, Nowy uczeń, 1854, olej na płótnie, Dorotheum, domena publiczna
j0000008VCB3v25_00000012

Społeczeństwo europejskie przełomu wieków

W porównaniu z I połową XIX wieku życie społeczeństw w większości państw Europy i w Stanach Zjednoczonych uległo zasadniczym zmianom. Rewolucja naukowo‑techniczna zmieniła styl życia wszystkich warstw społecznych, choć nie wszędzie odbywało się to w jednakowym tempie. Poprawiły się warunki życia codziennegoj0000008VCB3v25_000tp001życia codziennego, a wraz z tym zmieniały się potrzeby ludzkie. Napływ ludności do miast był elementem szerszego zjawiska, jakim była w tej epoce wzmożona mobilność ludzi. Emigrowano z Europy do obu Ameryk. Nasilało się, wspierane przez państwa, osadnictwo w koloniach. Wewnątrz Europy i kontynentu amerykańskiego migrowano za pracą.

Na poprawę położenia klas „niższych” wpłynęły szczególnie wprowadzenie ustawodawstwa socjalnego i skrócenie czasu pracy. Narodziło się pojęcie czasu wolnego, który przestał być przywilejem klas wyższych. Nastąpił realny wzrost dochodów warstw niższych: średnia płaca realna wzrosła w latach 1815‑50 o 15‑25 procent, a w ciągu następnego półwiecza - aż o 80%. Rozwój sfery kultury publicznej, a także zmniejszenie się analfabetyzmu wskutek rozwoju szkolnictwa i obowiązkowej edukacji otworzyły przed pokoleniem żyjącym na przełomie XIX i XX wieku nieistniejące wcześniej możliwości rozwoju i awansu społecznego.Nadal istniały liczne przeszkody natury prawnej czy obyczajowej, ale nieprzerwanie postępował proces demokratyzacji i egalitaryzacji.

W II połowie XIX wieku kobiety po raz pierwszy w historii uzyskały — wywalczony przez emancypantki — dostęp do wyższego wykształcenia, a tym samym szansę na zdobycie zawodów lepiej płatnych i przynoszących uznanie. Najszybciej, od lat 60. XIX wieku, mogły one podjąć studia wyższe w Szwajcarii, Francji i w Ameryce. Jednak przed 1914 w większości krajów europejskich stanowiły nie więcej niż 10% studentów. W Ameryce było ich 40%, ale w szkołach wyższych dla kobiet, o innym profilu kształcenia i często o niższym poziomie. Męska część społeczeństwa z trudem godziła się na ich obecność na uczelniach.

Polecenie 3

Przeanalizuj dane liczbowe i oceń rozwój oświaty w wybranych krajach Europy. Co oznaczają liczby przedstawione w tabeli? W którym kraju w 1900 roku do szkół uczęszczało najwięcej dzieci, a w którym najmniej? W którym z państw w ciągu XIX wieku najszybciej przybywało uczniów? Uzasadnij swoją odpowiedź.

Uczniowie szkół podstawowych w wybranych krajach (dane na 10 tys. mieszkańców)

Kraj

1830

1850

1900

Stany Zjednoczone

1500

1800

1969

Niemcy

1700

1600

1576

Wielka Brytania

900

1045

1407

Francja

700

930

1412

Hiszpania

400

663

1038

Włochy

300

463\*

881

Rosja

-

98\*\*

348

* Dane z 1860 roku ** Dane z 1870 roku

j0000008VCB3v25_000tp001
j0000008VCB3v25_0000002O

Zmiany w XIX‑wiecznej sztuce i architekturze

Po rewolucji francuskiej spadło znaczenie mecenatu królewskiego, arystokratycznego i kościelnego, charakterystyczne dla poprzednich epok. Finansiści i przedsiębiorcy, traktując to jako swój obowiązek, fundowali gmachy operowe, biblioteki, muzea i galerie. Pojawił się także mecenat obywatelski, angażujący szersze środowiska społeczne na przykład wokół idei ratowania zabytków. W ten sposób kształtowała się sfera kultury publicznej. Gwałtownie wzrastała liczba księgarń i bibliotek, sal koncertowych i teatralnych. Równolegle funkcjonowały kameralne salony literackie, popularne przez cały XIX wiek. Po koniec stulecia do grona konsumentów kultury wysokiej dołączyła elita robotnicza i bogate drobnomieszczaństwo.

Sztuka straciła swój monumentalny charakter i rozwijała się spontanicznej niż w poprzednich epokach, w których jej powstawanie związane było z konkretnymi zamówieniami i arystokratycznymi odbiorcami. Dzieła sztuki stały się… towarem, dostępnym także dla klas średnich. Z myślą o nich organizowano salony sztuki i wystawy. Prasa komentowała je, a wystawiane prace kupowano, traktując jak lokatę kapitału. Zjawiskiem charakterystycznym dla tej epoki stała się instytucja marszandaj0000008VCB3v25_000tp002marszanda. Powstało także środowisko dziennikarzy zawodowo komentujących wydarzenia artystyczne i rynek sztuki. Rozwój techniki umożliwił wykonywanie w milionach egzemplarzy popularnych i tanich reprodukcji, upowszechniających największe osiągnięcia kultury wysokiej w całym społeczeństwie.

Ciekawostka

Ekspansja kiczu
Pojęcie kiczu wywodzi się z używanego na przełomie XIX i XX wieku niemieckiego wyrażenia etwas verkitschen, oznaczającego sprzedawanie towarów po obniżonych cenach. Kojarzone jest najczęściej z kopiami lub tanimi reprodukcjami znanych obrazów, które zapełniały mieszczańskie domy epoki wiktoriańskiej, a niekiedy także ozdobnymi przedmiotami codziennego użytku. Jednak dopiero po I wojnie światowej zaczęto używać tego terminu jako synonimu złej lub pozbawionej smaku sztuki.

W I połowie stulecia dominującymi stylami w malarstwie był klasycyzm i romantyzm. Jednak wraz z rozwojem cywilizacji przemysłowej rosło zainteresowanie twórców codziennością. Wielu artystów podążało własną drogą, nie oglądając się na oczekiwania klientów czy rynku sztuki. W akcie buntu przeciw rygorom ustalonym przez akademie sztuki wychodzili ze sztalugami w plener, malowali przyrodę i życie chłopów. Odzwierciedleniem tej tendencji był nurt realizmu. W II połowie XIX wieku sztukę zrewolucjonizował impresjonizm,którego przedstawicielom zależało bardziej na uchwyceniu gry świateł i kolorów niż oddaniu kształtu i proporcji. Kierunek ten zaczął w przyspieszonym tempie przechodzić kolejne przemiany, a artyści porzucili reguły realistycznego przedstawiania rzeczywistości. Przejawem tej tendencji był rozwój kubizmu. Upowszechnienie się fotografii i elektryczności stworzyło nieznane wcześniej możliwości artystycznej kreacji. Do kultury europejskiej przenikały silnie wpływy „kultur egzotycznych”.

Ciekawostka
R1HF54s67qblY
Niedziela w muzeum
Honoré Daumier, Niedziela w muzeum, 2006, domena publiczna

Paryski Luwr w XIX wieku — wzbogacony o zdobycze napoleońskich żołnierzy — stał się wzorem dla innych muzeów w Europie. Dzięki ich zwiedzaniu przeżycia artystyczne stawały się udziałem szerszych rzesz ludzi. Warto jednak pamiętać, że ludziom XIX stulecia podobało się co innego, niż dzisiaj podoba się nam. Portrety uznawali oni za codzienną, niejako konsumpcyjną formę sztuki. Natomiast najwyżej notowanym gatunkiem było dla nich malarstwo historyczne. Z czasem wiele z tych dzieł zaginęło lub popadło w zapomnienie. Dzisiaj przeciętny widz ceni malarstwo XIX wieku dzięki kilku dziełom, które stały się powszechnie znane za sprawą licznych reprodukcji, tymczasem dzieła te przez wielu ówczesnych odbiorców były uważane często za naruszające granice sztuki!

Polecenie 4

Które dzieła XIX‑wiecznej sztuki podobają Ci się najbardziej? Stwórz własny ranking 10 najlepszych obrazów i rzeźb. Wypisz ich tytuły oraz nazwiska twórców. Przygotuj prezentację multimedialną.

W architekturze po długim okresie fascynacji stylami historycznymi i stawiania budowli w stylach neoromańskim, neogotyckim, neorenesansowym i neoklasycystycznym, pod koniec XIX wieku wielką popularność zdobyła secesja. Zwracała się ona przeciw mało twórczemu naśladownictwu sztuki dawnej. Była też protestem przeciwko masowej produkcji fabrycznej. Celem artystów tworzących w tym stylu stało się uzyskanie stylowej jedności różnych dziedzin, począwszy od rzemiosła artystycznego, poprzez architekturę wnętrz, rzeźbę i grafikę.

Ćwiczenie 1
R1FLjX3z1iqW61
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RyDg4qHJVsDeZ1
Casa Batlló
tato grasso, Casa Batlló, 2007, licencja: CC BY-SA 2.5
RDVe1NUbroSzb1
Schody Tassel House
Henry Townsend, Schody Tassel House, 2002, domena publiczna
j0000008VCB3v25_000tp002
j0000008VCB3v25_000EX001

Kultura masowa i jej konsumenci

Po koniec XIX wieku zaczęła się kształtować kultura masowa. Zaliczały się do niej zarówno rozrywki, od dawna obecne w ludowej kulturze miejskiej i wiejskiej, jak też zjawiska nowe: kino, gazeta oraz widowisko sportowe. To one nadały szczególny charakter kulturze masowej, stając się jej najbardziej charakterystycznymi elementami.

Rozrywki, nieodłącznie związane z kształtującą się wówczas kulturą czasu wolnego, były coraz dostępniejsze i popularniejsze. Dużym zainteresowaniem mas cieszyły się karuzele, strzelnice, występy teatrzyków letnich i rewiowych, komików, iluzjonistów, cudownych uzdrowicieli, kataryniarzy i orkiestr ulicznych, strażackich i wojskowych. W Europie Środkowej i Wschodniej rozwijała się moda na orkiestry włościańskie. Rosła liczba kawiarni i piwiarni. Zwiedzających przyciągały otwierane w miastach ogrody zoologiczne i botaniczne. Od 1900 roku popularne stały się fotoplastykony i panoramy. Szybko wzrastały nakłady literatury nazywanej jarmarczną: popularnych romansów i powieści kryminalnych, książek kucharskich, kalendarzy, senników i komiksów. Wspólna cechą tych przedsięwzięć było poszukiwanie zysku. Uczestnictwo w wyborach (mężczyźni) i demokratyzacja życia publicznego zwiększyły rolę prasy, która zyskała masowych czytelników. Wydawcy pism przywiązywali coraz większą wagę do ilustracji. Koniec wieku to także czas narodzin prasy brukowej, nazywanej wówczas „żółtą” - od koloru papieru, na jakim była drukowana.

1
Ćwiczenie 2
RyAnv6sM280pt1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Film na przełomie XIX i XX wieku także uważany był za rozrywkę jarmarczną. Ruchomy obraz łatwiej trafiał do szerokiego kręgu odbiorców niż słowo pisane, a seans kinowy był dostępny dla każdego za umiarkowaną opłatą. Istniała możliwość szybkiego rozpowszechniania kopii filmów i tym samym przyciągania masowej widowni, toteż produkcja filmów szybko stała się zajęciem nastawionym na zysk. Przemysł filmowy, rozwijający się w całej Europie i na innych kontynentach, szczególną pozycję wyrobił sobie w Stanach Zjednoczonych i w Indiach. W 1910 roku, w kilkanaście lat po pierwszym pokazie braci Lumièrej0000008VCB3v25_000tp003braci Lumière w Wielkiej Brytanii działało 3 tysiące kin, a w Niemczech i Rosji - około połowa tej liczby. Elity społeczne krytycznie odnosiły się do wartości artystycznej filmów. Bywalcy kin cieszyli się opinią źle wychowanych: kino dostarczało silnych emocji, które wyrażano zazwyczaj w swobodny i żywiołowy sposób. Specyfiką amerykańskich kin było podjadanie przez widzów popcornu (skutek sprawnego lobbingu producentów kukurydzy!) i orzeszków w czasie seansów.

1
Ćwiczenie 3
RkjWvxsZjwbpx1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka
RPAUrCTDudSd3
Kadr z jednego z pierwszych filmów Mélièsa.
Georges Méliès, Joanna d’Arc, 1900, domena publiczna

Pionierem w dziedzinie produkcji filmowej był Georges Mélièsj0000008VCB3v25_000tp004Georges Méliès, który stworzył pierwsze na świecie studio filmowe Star Film w Monteuil. W latach 1896‑1914 nakręcił w nim – w niezwykle efektownych dekoracjach – blisko cztery tysiące filmów.

Sport był początkowo rozrywką zarezerwowaną dla warstw wyższych. W I połowie XIX wieku ich największym zainteresowaniem cieszyły się polowania, gra w karty, wyścigi konne, gonitwy za lisem i gimnastyka. Przełomem w podejściu do sportu było wprowadzenie w 1880 roku do szkół obowiązkowej gimnastyki w wielu państwach europejskich. Dopiero wtedy moda na aktywny tryb życia, związany z codziennym uprawianiem ćwiczeń zaczęła upowszechniać się wśród mieszczaństwa i w warstwie robotniczej. W latach 80. w całej Europie upowszechniły się pływanie, strzelectwo i szermierka, a od schyłku XIX wieku – jazda na rowerze. Sport zaczął być traktowany jako dobry środek wychowawczy.

Ciekawostka
R1KQtmGPcMNww
Max Schmitt w łodzi wiosłowej
Thomas Eakins, Max Schmitt w łodzi wiosłowej, 1871, olej na płótnie, Metropolitan Museum of Art, domena publiczna

Aktywność sportowa stała się tematem dostrzeganym przez sztuki piękne. Zamieszczony powyżej obraz jest uważany za jedno z największych osiągnięć amerykańskiego malarstwa realistycznego.

Wiek XIX jest także epoką narodzin sportu zawodowego. Ulubioną rozrywką proletariatu brytyjskiego była piłka nożna, a także kibicowanie drużynom piłkarskim. W II połowie XIX wieku powstała większość brytyjskich klubów sportowych, wspomaganych przez bogatych miejskich przedsiębiorców. Rozgrywki meczowe śledzono osobiście lub za pośrednictwem prasy.

W 1894 roku z inicjatywy Francuza Pierre’a de Coubertin powstał Międzynarodowy Komitet Olimpijski, którego działalność była powrotem do idei antycznych igrzysk. Widowiska sportowe stały się na przełomie epok jedną z najważniejszych rozrywek, kształtujących gusta masowe.

Ciekawostka

Podczas otwarcia w 1896 roku pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich Pierre de Coubertin miał powiedzieć: Jest oczywiste, że telegraf, kolej, telefon, namiętne badania naukowe, kongresy, wystawy więcej uczyniły dla pokoju aniżeli wszystkie traktaty i konwencje dyplomatyczne. Mam nadzieję, że lekkoatletyka uczyni jeszcze więcej.

j0000008VCB3v25_000tp003
j0000008VCB3v25_000tp004
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Kapsuła czasu

Moda na wirujące stoliki

R1MOh4Mveisba
Ilustracja opublikowana w czasopiśmie L'Illustration
Daniel Lange, 1853, domena publiczna
R1GGzT2kJaVPc
Siostry Fox: Kate, Leah, Margaret
Siostry Fox: Kate, Leah, Margaret, 1852, litografia, domena publiczna

Dziewiętnasty wiek to okres wielkich odkryć naukowych, rozwoju technologii, budowy maszyn, ale także fundamentalnych pytań natury filozoficznej i etycznej. Dominował wówczas racjonalizm i scjentyzm, głoszący, że jedyną drogą uzyskania wiarygodnej i w pełni uzasadnionej wiedzy o rzeczywistości jest poznanie naukowe, oparte na konkretnych rezultatach poszczególnych dyscyplin naukowych (tzw. pozytywizm). W II połowie XIX stulecia zaczęto jednak podważać światopogląd naukowy, a towarzyszyło temu rosnące zainteresowanie zjawiskami nadprzyrodzonymi, alchemią, egzorcyzmami… Obawiano się, że jeśli ludzkość pójdzie w stronę technologii, może stracić swoją duchowość i wrażliwość. Odpowiedzią na te lęki miał być spirytyzm, potępiany przez Kościół katolicki. Przybierał różne formy, od religijnych po naukowe. Na przełomie XIX i XX wieku zaangażowała się w niego elita ówczesnego świata, ale miał też odmianę popularną i licznych wielbicieli w warstwach ludowych. Moda na wywoływanie duchów, którą zapoczątkowały w 1848 roku amerykańskie siostry Kate, Leah i Margaret Fox, błyskawicznie przeniosła się do Europy. Na obu kontynentach powstawały tysiące towarzystw spirytystycznych, wydawano setki publikacji o tej tematyce. Organizowano płatne pokazy, na których media (czyli osoby, które wchodząc w trans, nawiązywały rzekomo kontakt ze zmarłymi) „wywoływały” duchy ku uciesze publiki. Zarabiano też na sprzedaży specjalnych, pozbawionych gwoździ stolików do wywoływania duchów; ekranów fosforyzujących, w świetle których ukazywać się miały zjawy, zasłon, lampek… Dzięki tym przedmiotom seanse miały niepowtarzalną oprawę. Jak pisze Anna Mikołejko, część uczestników takich seansów uznawała możliwość porozumiewania się z tymi, którzy znaleźli się po drugiej stronie, za niezbity fakt. Wielu innych uważało, że to, co dzieje się na seansach spirytystycznych – ukazujące się zjawy, stukania stolików, talerzyki wędrujące od jednej do drugiej litery — jest niczym innym, jak emanacją świadomości uczestników, przekazywaną za pomocą myśli.

Polecenie 5

Zadanie z przymrużeniem oka. Opracujcie w grupach scenariusze „seansu spirytystycznego” — wywiadu z dowolnymi postaciami historycznymi z XIX wieku. Jakie pytania chcielibyście im zadać? Spróbujcie udzielić na nie odpowiedzi.

j0000008VCB3v25_0000005C

Zamiast podsumowania

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
1
Ćwiczenie 4
RptpnubQ08Z481
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
1
Ćwiczenie 5
Rfg9Y1cFJ1eU71
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
RGVKsKULanKYx1
Dokąd teraz?
Edward Frederick Brewtnall, Dokąd teraz? , domena publiczna
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Polecenie 6

W XIX wieku coraz popularniejsze było podróżowanie. Pomóż parze, przedstawionej na powyższym obrazie w wyborze celu podróży. Poszukaj niezbędnych informacji i opracuj dla nich trasę wycieczki po Europie XIX wieku, śladem jej najważniejszych atrakcji kulturalnych. Uwzględnij także wskazówki praktyczne.