Red31QMzoepsb1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową czasopisma Nuż w bżuhu z listopada tysiąc dziewięćset dwudziestego pierwszego roku. Na stronie znajdują się liczne teksty poetyckie różnych autorów.

Wśród dużej części użytkowników języka polskiego panuje dziś przekonanie, jakoby wiele reguł w nim obowiązujących należało znieść lub przynajmniej zliberalizować. Nie są to poglądy nowe. W dwudziestoleciu międzywojennym podobne głosili zbuntowani artyści i próbowali zarazić nimi społeczeństwo za pomocą swych prowokacyjnych jednodniówek, czyli broszur poetyckich (najsłynniejszy manifest to Nuż w bżuhu z 1921), w których postulowali całkowitą dowolność form gramatycznych, ortograficznych i interpunkcyjnych.
Przywiązanie do tradycji okazało się jednak silniejsze i futurystyczna reforma ortografii pozostała niezrealizowana. Natomiast wkrótce to właśnie poezja stała się przestrzenią wolności w zakresie interpunkcji: pozwalano tu sobie na rezygnację nie tylko z przecinków i kropek, ale nawet z „niedemokratycznych” wielkich liter.

Kropka

Podstawowy i najważniejszy znak przestankowy to kropka. Przypomnijmy: jej główną funkcją jest zamykanie wypowiedzeń. Można jednak żartobliwie powiedzieć, że Wisława Szymborska nie ma dobrej opinii o kropce. Jest ona dla poetki symbolem ograniczenia.

Czytając jej utwory, warto zwrócić uwagę na kropki, które zamykają zdania. Nie zawsze są to zdania krótkie, w obrębie wypowiedzeń złożonych wiersz rozwija się nieśpiesznie, a jego rytm jest spokojny, jak choćby w takim fragmencie utworu Album:

W wierszu Seans kropki tną wypowiedź na krótkie odcinki intonacyjno‑składniowe. W ten sposób powstała seria migawkowych ujęć, które pokazują krótkotrwałość i całkowitą przypadkowość naszych doświadczeń. Sytuacje, miejsca, zdarzenia, ludzie – wszystko pojawia się nagle, jedno po drugim, i równie szybko znika, jak niepowtarzalne i nieprzewidywalne układy kolorowych szkiełek, które przesypują się w kalejdoskopie.

Przecinek

Przecinek to najczęściej używany znak rozdzielający. Za jego pomocą oddziela się składniki zdania pojedynczego i zdania składowe. Dwoma przecinkami (można też użyć myślników lub nawiasu) wydzielamy w obrębie wypowiedzenia wszelkie wtrącenia i wyrażenia wprowadzające, np. Inne, czarno na białym, panują tu prawa (Radość pisania). Za pomocą dwóch przecinków wydziela się też w zdaniu wyrazy w formie wołacza.

W wierszach poetki znajdziemy bardzo wiele przykładów użycia przecinka w tej funkcji, np.: Dziękuję ci, serce moje, / że nie marudzisz (Dwa serca w niedzielę), Ścierp, tajemnico bytu, że wyskubuję nitki z twego trenu (Pod jedną gwiazdką), To Styks, duszyczko indywidualna, / Styks (Nad Styksem). Jak widać, u Szymborskiej w formie wydzielonego w ten sposób wołacza często występuje upersonifikowane pojęcie abstrakcyjne. W ten sposób, próbując dotknąć zagadki człowieczeństwa, autorka podejmuje dialog z milczącymi i tajemniczymi partnerami.

Czasem jednak poetka z interpunkcji rezygnuje. Tak dzieje się w zakończeniu utworu Dom wielkiego człowieka, w którym wyeliminowała przecinki przed powtórzonymi spójnikami:

Zabieg ten nie jest przypadkowy. Czytając, nie robimy przerw, przyśpieszamy; likwidacja przecinków sprawia też, że wypowiedź staje się bliższa mowie potocznej, codziennej.

Znaki prozodyczne

Kolejną grupą znaków interpunkcyjnych są znaki prozodyczne, czyli wielokropek, myślnik, pytajnik i wykrzyknik. Stosuje się je, aby w tekście pisanym zasygnalizować cechy żywej mowy, takie jak szczególna intonacja, zawieszenie głosu, przerwa w mówieniu podyktowana emocjami lub koniecznością zwrócenia uwagi odbiorcy. Znaki te świadczą o emocjach, a wielokropek i myślnik (pauza) są równocześnie znakami opuszczenia. Poezja Wisławy Szymborskiej dostarcza interesujących przykładów ich użycia, choć nie wszystkie są przez nią stosowane.

Milczenie (zawieszenie głosu, pauzę retoryczną) w tekście pisanym oznacza się myślnikiem, np. Skąd się ta przestrzeń bierze we mnie – / nie wiem (Wielka liczba). Używamy go również w elipsach – przed zaimkiem „to” wprowadzającym orzecznik: Słychać pukanie – to nic, to sąsiadka z pożyczoną patelnią (Wypadek drogowy) oraz zamiast domyślnych czasowników „jest”, „są”, jak w wierszu Cebula:

W typowych dla Szymborskiej żartobliwych lub ironicznych (ale pogodnych) puentach, zawierających wyrazy, których czytelnik w danym kontekście się nie spodziewa, poetka zawsze zastępuje pauzą spodziewany tu wielokropek (będący zwykle sygnałem pojawienia się zaskakujących treści). Łagodzi w ten sposób ironię, a w zabawny koncept wprowadza poważną nutę refleksji:

szym9 Źródło: Wisława Szymborska, Nienawiść.

Poezja Wisławy Szymborskiej pełna jest pytań stawianych ludziom i światu. Zdaniem autorki zdziwienie, wątpienie i pytanie to probierz człowieczeństwa. Dlatego właśnie znak zapytania zajmuje w jej poezji miejsce uprzywilejowane. Pytajnik sygnalizuje, że zadający pytanie oczekuje na nie odpowiedzi. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie zdania zakończone znakiem zapytania rzeczywiście są pytaniami. Wiele pytań ma charakter retoryczny i wcale nie wymaga odpowiedzi, są to więc w istocie zdania twierdzące, np.: Czy muszę tu wymyślać ptaka za ptakiem jak leci, / albo jak właśnie przysiada na opuszczonym szlabanie? (Psalm). Prawdziwe pytania, jeśli nawet pojawiają się w poezji, mają nieokreślonego adresata. U Szymborskiej wszystkie one – pozornie błahe – mają wymiar egzystencjalny i są zadawane z intencją docieczenia prawdy o naturze świata:

Przeważnie jednak w poezji Szymborskiej znak zapytania nie zamyka pytań samoistnych, ale sygnalizuje całą gamę stanów uczuciowych podmiotu mówiącego. Świat – wypełniony bezmiarem rzeczy, złożony z cudów i rządzony przypadkami – jest fascynujący, ale zarazem budzi niepewność i w pewien sposób przeraża:

Kryje się w nich opis sytuacji pełnej napięcia, podkreślanego przez przerzutnie i powtórzenia. Pytania wyrażają podziw dla piękna i dumę z ludzkiego triumfu nad ograniczeniami własnego ciała. W istocie nie żądają odpowiedzi, lecz mają uświadomić czytelnikowi niewiarygodną wręcz siłę ludzkich możliwości, która zdaje się czasem przeczyć naturze i prawom fizyki. Spójrz, co może człowiek! – zdaje się mówić do niego poetka.

Nawias

Za pomocą nawiasów wskazuje się, które partie tekstu mają charakter drugoplanowy, poboczny czy uzupełniający w stosunku do tekstu głównego. Zawarta w nich treść jest jednak bardzo ważna dla całości.

Znaki te należą w poezji Szymborskiej do najważniejszych i często wykorzystywanych. Gdy z powodu lenistwa czy osłabionej woli poetce brakuje właściwego skojarzenia, czyni ona sobie wyrzuty, a w nawiasie sygnalizuje tę „niedoróbkę” czytelnikowi:

Czasem słowa w nawiasach komplikują wypowiedź, przerywając co chwila jej główny wątek. Tak jest w Rachunku elegijnym, gdzie poetka o zmarłych bliskich mówi: Nie dana mi jest pewność / ich dalszego losu, a każde stwierdzenie dopełnia wątpliwością zamkniętą w nawiasach:

Czasem znajdujemy w nawiasie wtrącone przykłady i objaśnienia:

Bywa, że nawias zawiera alternatywne sformułowanie tekstu głównego:

Dwukropek

Podstawową funkcją dwukropka jest wprowadzenie jakiejś wyodrębnionej partii tekstu, np. wyjaśnienia, co należy rozumieć przez dane pojęcie (Cud zwykły: / w ciszy nocnej szczekanie niewidzialnych psów – Jarmark cudów) lub wyliczenia szczegółów zapowiedzianych ogólnie:

O znaczeniu dwukropka dla poetki świadczyć może fakt, że słowem tym zatytułowała tom wierszy z 2005 r., a wieńczy go właśnie ten znak.

Podsumowanie

Liryka Szymborskiej porusza podstawowe zagadnienia ludzkiej egzystencji. Poetka, wypowiadając refleksję z ironicznym dystansem, lokuje się na antypodach stylów barokowego, romantycznego i ekspresjonistycznego, które chętnie sięgały po wykrzyknienia i pytania retoryczne, gdy tematem był ludzki byt. Ukazanie go przez Szymborską w zdyscyplinowanym i logicznym dyskursie, wspartym konsekwentną interpunkcją, nie czyni go mniej dramatycznym. Poetka wydaje się bliska Norwidowi, gdy okrzyk rozpaczy, zdziwienia lub protestu zastępuje wymownym milczeniem – zaznaczonym w postaci pauzy przypominającej zaciśnięte usta. Na takie podobieństwo wskazywać może również postawa wątpliwości, zastrzeżenia lub niezgody, sygnalizowana przez nawiasy i myślniki.

Preferowane przez nią znaki przecinka, myślnika i dwukropka można w tej poezji uznać za ekwiwalenty czasu, który płynie, natomiast będąca w niełasce kropka to znak czasu, który się wypełnił. Poezja Szymborskiej, choć skłania do wielu pytań, jest bardzo konkretna, logiczna, precyzyjna. Dzięki znakom przestankowym poetka unika wieloznaczności. Właśnie dlatego wszelkie nieliczne odstępstwa od interpunkcyjnej tradycji są w twórczości noblistki znaczeniowo nośne: jeśli w pewnym miejscu decyduje się wyjątkowo odejść od konsekwentnie stosowanych zasad, to znaczy, że chce, by ta akurat myśl została odczytana w sposób wieloznaczny, nie do końca jasny.

Słownik