Wprowadzenie

Kiedy Rouget de Lisle (czyt. ruże de lil) śpiewał po raz pierwszy swoją pieśń, nie spodziewał się, że nowa kompozycja zrobi tak zawrotną karierę i stanie się 14 lipca 1795 roku hymnem narodowym Francji. Francuzi znali wiele pieśni żołnierskich, jednak żadna z nich nie zyskała wcześniej rangi pieśni narodowej.

Kiedy to było?

Francja w czasie rewolucji

Pierwsze kroki ku demokracji

Od momentu okrzyknięcia się przez stan trzeci Zgromadzeniem Narodowym w czerwcu 1789 roku, Ludwik XVI stosował taktykę „wsadzania kija w szprychy”. Polegała ona na tym, że obawiając się jawnej konfrontacji z poddanymi, starał się pozorować współpracę i jednocześnie utrudniać im działanie. Ponieważ nie miał odwagi rozpędzić przedstawicieli stanu trzeciego, zamknął wyznaczone im oddzielne miejsce obrad pod pretekstem remontu. Deputowani nie stracili rezonuj0000008UMB3v25_000tp001rezonu i ogłosili, że mogą obradować wszędzie, nawet pod gołym niebem. Zebrali się ostatecznie w zagubionej wśród zabudowań Wersalu królewskiej sali do gry w piłkę. Gdy do zbuntowanego Zgromadzenia dołączyła ponad połowa stanu duchownego i 47 arystokratów z księciem orleańskim Ludwikiem Filipem na czele, dawne podziały stanowe straciły rację bytu.

Ciekawostka

RdyhLUMrGUIRu

Obraz przedstawia dużą grupę ludzi zebranych w jednym pomieszczeniu. Są to parlamentarzyści (deputowani), którzy maja wyciągnięte ręce na dowód składanej przysięgi. Przy stoliku umieszczonym w centralnej części obrazu artysta przedstawił postać księdza.

Powinien był król zaniepokoić się składem stanu trzeciego i szybko zadać sobie pytanie: skąd wziął się w nim ksiądz Emmanuel Sieyès, duchowny nie najniższej rangi? — pisze historyk, Ludwik Bazylow. Do Zgromadzenia Narodowego weszła należąca do dawnego trzeciego stanu ogromna rzesza adwokatów, notariuszy, lekarzy, aptekarzy, uczonych, inżynierów, przedsiębiorców, kupców i bankierów. Stąd wzięła się popularna nazwa tego wydarzenia - „rewolucja adwokatów˝. Byli oni zwolennikami spisania umowy społecznej z monarchą, czyli uchwalenia konstytucji. Znany obraz Davida (powyżej) przedstawia deputowanych zebranych w sali do gry w piłkę. Przy stoliku umieszczonym w centralnej części obrazu artysta usadził księdza Sieyès, autora niezwykle popularnej broszury politycznej Czym jest stan trzeci? ze stycznia 1789 roku. Sprawdź w Internecie lub w bibliotece, jak brzmiała jego odpowiedź na to pytanie.

Od początku lipca 1789 r. nastąpił dla Francuzów czas euforii i oczekiwania na korzystne zmiany. Każda z warstw społecznych Francji rozumiała je na swój własny sposób. Gorączka rewolucyjna najwcześniej ogarnęła wieś. To tam zaczęło się obalanie ustroju feudalnego i proces wychodzenia Francji z absolutyzmu. Chłopi, podburzeni plotką o arystokratycznych spiskowcach, szykujących zemstę na ludzie, zaczęli się zbroić i napadać na zamki. Starali się palić dokumenty, w których zapisywane były ich feudalne powinności. Bardzo często w płomieniach stawały całe posiadłości. Ta sama plotka siała spustoszenie także w miastach. Najbardziej przyczynił się do tego sam Ludwik XVI, który dla wywarcia presji na deputowanych zgromadził wokół Wersalu cudzoziemskie bataliony, dla ewentualnej obrony swojej siedziby i rodziny królewskiej. Bezpośrednim bodźcem, który doprowadził do wybuchu rewolucji stało się zdymisjonowanie ministra finansów, Jacquesa Neckera, bardzo popularnego w społeczeństwie francuskim. Wraz z jego odejściem z urzędu upadła nadzieja, że ktoś jeszcze czuwa nad stanem ekonomicznym kraju. Lud ogarnęła panika wywołana przekonaniem, że już wkrótce zabraknie jedzenia.

W dniu 14 lipca 1789 roku tłum paryżan zrabował broń z miejskich arsenałów i ruszył na Bastylię. Osłaniała go świeżo utworzona Gwardia Narodowa, czyli ludowa milicja. Twierdza ta służyła wówczas za więzienie. Przetrzymywano tam osoby, które były podejrzewane o zaburzenia umysłowe lub utraciły zaufanie króla, pochodzące głównie ze stanu szlacheckiego. Mieszkańcom Paryża do ataku wystarczyło przekonanie, że za jej murami przebywają udręczeni przeciwnicy absolutyzmu i Ludwika XVI. Bastylię zdobyto w ciągu kilku godzin. Załoga twierdzy, głównie żołnierze inwalidzi, została wymordowana, a siedmiu więźniów wśród wiwatów wyniesiono na rękach. Tych przypadkowych bohaterów powszechnie później podziwiano, na równi z blisko tysiącem uczestników ataku, który przeszedł do historii jako symbol początku rewolucji francuskiej.

Po zburzeniu Bastylii

Po uprzątnięciu rumowiska twierdzy wydarzenia potoczyły się lawinowo. Konstytuanta, czyli Zgromadzenie Narodowe występujące pod nową nazwą od czasu podjęcia prac nad konstytucją, w nocy z 4 na 5 sierpnia 1789 roku dokonała całkowitej likwidacji przywilejów stanowych: sądowych i podatkowych, w tym podatku na rzecz Kościoła katolickiego (dziesięcin). W dniu 26 sierpnia 1789 roku uchwaliła ona rewolucyjny dokument Deklarację praw człowieka i obywatela, aby zabezpieczyć Francję przed powrotem do absolutyzmu królewskiego i do dawnego ładu. Jego istotą było odwołanie się do „praw naturalnych”, czyli ważniejszych i starszych niż prawa wytworzone w toku historii. Zawarto w niej gwarancje wolności słowa, druku i manifestowania własnych poglądów. Podkreślała suwerenność narodu francuskiego, czyli jego wyłączne prawo do decydowania o własnym losie, bez odwoływania się do arbitralnej woli króla. Ci arystokraci, którzy nie chcieli zaakceptować nowych porządków, wyemigrowali.

Na swoją pierwszą konstytucję, opracowywaną przez Konstytuantę, Francuzi czekali aż do września 1791 roku. Składała ona władzę nad Francją w ręce narodu, którego członkowie byli wolni i równi w prawach. Po zmianie ustroju na monarchię parlamentarną Ludwik XVI stawał się — jako „król Francuzów” — jego przedstawicielem i pierwszym urzędnikiem państwa. Nie potrafił tego jednak zaakceptować. Ani Ludwik, ani Maria Antonina nie dojrzeli do nowych czasów. Zmianę swego położenia odbierali jako osobisty afront ze strony paryskich poddanych. Bezskutecznie radzono królowi, aby odwiedzał instytucje publiczne i manufaktury dla zdobycia popularności. Lecz ten nieszczęsny władca był nieśmiały, a nawet dziki: w zakłopotaniu nie wiedział, o czym rozmawiać – takim zapamiętał go jeden z pamiętnikarzy. Król markował współpracę z Konstytuantą, a jednocześnie drogą tajnej dyplomacji, wykorzystując związki dynastyczne Marii Antoniny z monarchią Habsburgów starał się ściągnąć na Francję obcą interwencję zbrojną, obalić rewolucję i przywrócić absolutyzm. Francuzi, nie ufając Ludwikowi XVI, w obawie przed kontrrewolucją w kwietniu 1792 roku wypowiedzieli wojnę Austrii. Chcieli uprzedzić atak przygotowywany przez emigrantów francuskich i wspierające ich rządy europejskie, w koalicji z Habsburgami.

Ciekawostka

R1bmf1CtxDT4K

Kareta zaprzężona w 6 koni jedzie pośród stojącego pod murami miasta tłumu, w którym widać cywilów i żołnierzy. Za murami miasta widać zarośnięte wzgórza, dachy domów i wysoki budynek w kształcie wieży, na której stoją ludzie.

W trakcie prac nad konstytucją autorytet króla podupadł dramatycznie za sprawą nieudolnej próby ucieczki monarchy z kraju w czerwcu 1791 roku. Rodzina królewska, w przebraniu i z fałszywym paszportem, została schwytana po niecałej dobie w Varennes, w pobliżu granicy z austriacką częścią Niderlandów i w niesławie powróciła do Paryża. Ludwik XVI został przymuszony do zaprzysiężenia konstytucji. Później, w toku działań wojennych z Austrią króla aresztowano i wraz z rodziną osadzono w dawnym zakonie templariuszy — Temple.

Narodziny Republiki Francuskiej

Monarchia parlamentarna przetrwała do końca lata 1792 roku. Straciła rację bytu przede wszystkim dlatego, że jej istnienie zaczęto postrzegać jako klęskę rewolucji, a nową konstytucję – za antyludową. Kolejne niepowodzenia pochodzącej z powszechnego poboru armii rewolucyjnej w walce z koalicją antyfrancuską potęgowały wewnętrzne konflikty i poczucie zagrożenia. Stało się tak wbrew nadziejom, jakie z wojną wiązało stronnictwo polityczne żyrondystów. Mieli oni wówczas przewagę w parlamencie, wybranym jesienią 1791 roku (tzw. Legislatywa). Zdawano sobie we Francji sprawę, że tylko radykalna zmiana sytuacji mogła rewolucji zagwarantować sukces. Takim wydarzeniem okazało się pierwsze i długo wyczekiwane zwycięstwo Francuzów nad Austriakami w bitwie pod Valmy. Nazajutrz po nim, w dniu 22 września 1792 roku, Francja przekształciła się w republikę. Proklamowało ją nowe zgromadzenie prawodawcze, zwane Konwentem Narodowym, wyłonione dzień wcześniej w powszechnym głosowaniu (po raz pierwszy w historii Francji). Ten rewolucyjny parlament sprawował władzę aż do 1795 roku.

W Konwencie nie było jednomyślności w kwestii wojny ani polityki wewnętrznej państwa. Wśród klubów, czyli stronnictw politycznych, wchodzących w skład Konwentu, najważniejsi byli: jakobini, kordelierzy i żyrondyści. Dwa pierwsze z nich — jakobini i kordelierzy — reprezentowały warstwę drobnomieszczaństwa (czyli ubogich rzemieślników i kupców) oraz biedoty (sankiulotów). Deputowani tych stronnictw zasiadali w górnych rzędach po lewej stronie sali obrad. Z tej przyczyny nazywano ich „góralami”. Pozostający w opozycji do nich żyrondyści — zajmujący prawą stronę izby obrad — bronili interesów bogatego mieszczaństwa, czyli burżuazji. Deputowani niezwiązani z żadnym z klubów politycznych określani byli jako „bagno”.

W styczniu 1793 roku deputowani Konwentu podjęli decyzję o ścięciu króla. Przeważyły głosy jakobinów, którzy byli zdania, że Ludwik musi umrzeć, aby Ojczyzna mogła żyć. Uważali, że tylko w ten sposób można zerwać z przeszłością na zawsze. Po wykonaniu wyroku zszokowana Europa zaczęła postrzegać Francję jako państwo nieobliczalne i niebezpieczne dla ładu międzynarodowego. Jej polityka zagraniczna również dostarczała powodów do takiej oceny. Jeszcze w okresie trwania rewolucji młoda republika, prowadząc wojnę, rozszerzyła obszar swoich wpływów, a także pomogła stworzyć „republiki siostrzane”, czyli swoje państwa wasalne. Przykładowo taki los spotkał Holandię i Szwajcarię.

Krwawa historia jakobińskiego terroru

Po ustanowieniu republiki i egzekucji króla sytuacja objętej rewolucją Francji wcale nie uległa poprawie. W polityce zagranicznej zyskała kolejnego wroga – Wielką Brytanię. Przyłączyła się ona do koalicji antyfrancuskiej w proteście przeciwko królobójstwu i w obawie o los Holandii. Sukcesy militarne Francji zagrażały w ocenie jej rządu równowadze sił na kontynencie europejskim. Również w dowództwie francuskim nastąpił kryzys. Generał Charles Dumouriezj0000008UMB3v25_000tp002Charles Dumouriez pod wrażeniem śmierci Ludwika XVI zmienił przekonania polityczne. Zymisjonowany przez Konwent po serii klęsk w Holandii i Belgii, przeszedł na stronę Austrii.

W sytuacji wojny i rosnących wydatków państwo francuskie ratowało się dodrukiem pieniędzy, co napędziło inflację i drastycznie pogorszyło zaopatrzenie w artykuły pierwszej potrzeby. Wskutek politycznego chaosu rosły ceny żywności i mnożyły się nadużycia. Ulica domagała się kary śmierci dla spekulantów. Szczególnie niepopularny wśród społeczeństwa był pobór do wojska. Podobnie niechętnie traktowano zwalczanie Kościoła katolickiego przez rewolucyjne władze. Na prowincji francuskiej wciąż cieszył się on szacunkiem i poparciem ludu. Działo się tak pomimo wprowadzenia oficjalnego kultu Najwyższej Istoty – nowej republikańskiej religii i sprowadzenia dawnego kleru do roli urzędników państwa. Miejscem zapalnym okazała się Wandea na północnym zachodzie Francji, gdzie na tym tle wybuchło chłopskie powstanie przeciw rewolucyjnym rządom, z trudem stłumione. Wojna domowa nakręcała spiralę terroru.

W Konwencie dwa najważniejsze ugrupowania, dotąd zjednoczone przeciw monarchistom – jakobini i żyrondyści – zaczęły walczyć o władzę. Rywalizację tę wygrało stronnictwo jakobinów, które w czerwcu 1793 roku przeprowadziło zamach stanu korzystając z poparcia ludu paryskiego. Władzę objął Komitet Ocalenia Publicznego z Maksymilianem Robespierrem na czele. Pełnił on rolę faktycznego rządu rewolucyjnego, usuwając w cień zgromadzenie prawodawcze. Rewolucja francuska wkroczyła w decydującą fazę.

U podłoża zmasowanego terroru, jaki rozpętał się pod rządami „nieprzekupnego” Robespierre'a tkwiła ambicja utrzymania państwa bez króla, bez szlachty i bez przywilejów Kościoła. Dobro rewolucji zrównano z dobrem Francji. Cena za to była ogromna – konieczność zastraszenia wszystkich przeciwników takiej wizji szybko zastąpiono praktyką ich fizycznej likwidacji poprzez ścięcie na gilotynie. Drogę na szafot skrócono do trzech dni, bo tyle maksymalnie trwały publiczne procesy ofiar. Odebrano im prawo do obrony przed trybunałem rewolucyjnym. Logika terroru nie czyniła różnicy między faktycznym brakiem lojalności wobec państwa, a zaledwie podejrzeniem jego braku – jedynym wyrokiem i tak była śmierć. Na próżno jeden z polityków przypominał: Obywatele, rewolucji dokonuje się nie po to, aby popełniać zbrodnie, ale w imię cnoty!. Drastyczne metody poskromiły jednak chaos we Francji i umożliwiły odparcie nieprzyjacielskich sił. Wiosną 1794 roku armia francuska triumfalnie wkroczyła do Belgii. Rosja planowała interweniować w jej obronie, przeszkodził jej w tym jednak wybuch powstania kościuszkowskiego w Polsce.

Charakterystyczną cechą dyktatury jakobińskiej było to, że w cieniu terroru dokonał się jednocześnie wielki przewrót społeczny i światopoglądowy. Jakobini rozpoczęli proces bardzo śmiałych reform. Wprowadzili ceny maksymalne, co miało uchronić społeczeństwo przed plagą podwyżek cen. Ustanowili powszechne prawo do pracy, bezpłatnej oświaty i opieki społecznej. Robespierre pragnął urzeczywistnić ideał demokratycznego społeczeństwa drobnych posiadaczy, opartego na równości i cnocie. W moralności widział najskuteczniejszą broń w walce z despotyzmem i fundament nowego społeczeństwa. Jednak między rewolucyjnym projektem społeczeństwa wolnego, braterskiego i bezkonfliktowego, a tym co faktycznie działo się we Francji istniała szokująca przepaść. Ostatecznie powszechne zmęczenie terrorem i lęk o życie członków Konwentu zdecydowały o obaleniu dyktatury. W lipcu 1794 roku Robespierre został zgilotynowany. Rewolucja zmieniła kurs na łagodniejszy.

Politycy, którzy tego dokonali, uderzyli także w najbardziej zrewoltowane warstwy ludu. Przywrócili Francji i jej burżuazji upragniony spokój. Określani byli jako termidorianie, gdyż przylgnęła do nich nazwa „lipca” z rewolucyjnego kalendarza. Zapoczątkowane w 1795 roku rządy Dyrektoriatu, nowej władzy wykonawczej we Francji uważane są przez historyków za finał rewolucji francuskiej. Wówczas to młody generał Napoleon Bonaparte po serii zwycięstw nad armią austriacką we Włoszech, umożliwił Dyrektoriatowi podpisanie pokoju z Austrią w 1797 roku. Kończył on okres wojny z koalicją antyfrancuską. Dwa lata później Bonaparte sam sięgnął po władzę we Francji, obejmując ją w drodze zamachu stanu (dowiesz się o tym z następnej lekcji).