Przeczytaj
Tło konfliktu
Zwróć uwagę, że warunki życia polskich osadników dalekie były od luksusowych. Podobnie jak ich ukraińscy sąsiedzi koloniści mieszkali w skromnych drewnianych chatach krytych strzechami. Ich ubiór był praktyczny, aby nie przeszkadzał w ciężkiej fizycznej pracy na roli, która stanowiła główne źródło utrzymania polskich osadników wojskowych.
Początki konfliktów między Polakami a Ukraińcami sięgają połowy XIX w., kiedy budziła się świadomość narodowa społeczności chłopskich obu narodów. Przedmiotem sporu stał się Lwów, administracyjna stolica Galicji, zamieszkany wówczas w większości przez Polaków. We Lwowie jednak prężnie działały ukraińskie organizacje nacjonalistyczne. Tam też znajdowała się siedziba greckokatolickiej diecezji. Konflikt polsko‑ukraiński po raz pierwszy wybuchł z wielką mocą pod koniec I wojny światowej, kiedy monarchia austro‑węgierska zaczęła się rozpadać. Ukraińcy wykorzystali kryzys Austro‑Węgier, aby podjąć próbę budowy niepodległego państwa w Galicji Wschodniej. Jesienią 1918 r. powołali do życia Zachodnioukraińską Republikę Ludową (ZURL) ze stolicą we Lwowie. Aspiracje Ukraińców natrafiły na zdecydowany opór zbrojny Polaków. W rezultacie zaciętych walk Galicja aż po rzekę Zbrucz znalazła się w granicach II Rzeczypospolitej. Ukraińcy nie pogodzili się z tą porażką i w okresie międzywojennym dążyli do uzyskania niepodległości. W 1929 r. powstała Organizacja Ukraińskich NacjonalistówOrganizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), która przeprowadziła szereg zamachów terrorystycznych na wysokich urzędników polskiej administracji oraz współpracujących z Polakami działaczy ukraińskich. Polacy odpowiedzieli represjami, które często dotykały przypadkowych przedstawicieli mniejszości ukraińskiej: zlikwidowali szkoły z językiem ukraińskim, pacyfikowali prawosławne wsie, niszczyli cerkwie. Prześladowania, zamiast uspokoić sytuację na Kresach, jeszcze bardziej ją zaogniły. Część polityków ukraińskich przyjęła z satysfakcją atak Sowietów na Polskę 17 września 1939 roku. Klęska Rzeczpospolitej oznaczała bowiem zjednoczenie Ukraińców w jednym państwie – Związku Sowieckim. Dla Polaków taka postawa stanowiła dowód nielojalności albo wręcz zdrady.
Plan czystki
Sowieci szybko zrazili do siebie Ukraińców, prowadząc politykę kolektywizacji wsi, niszczenia opozycji oraz masowych prześladowań. Niezadowolenie wykorzystali działacze OUN, którzy – mimo represji – dysponowali liczącym 20 tys. osób podziemiem. W ramach organizacji doszło jednak do rozłamu na dwie frakcje. Na czele pierwszej z nich stanął Stepan Bandera (OUN‑B), stąd jej członków określano jako banderowców. Drugą frakcję nazywano melnykowcami, gdyż przewodził jej Andrij Melnyk (OUN‑M). Pomimo że oba odłamy ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego zacięcie się zwalczały, zarówno banderowcy, jak i melnykowcy skłaniali się do współpracy z Niemcami.
Kiedy Hitler w czerwcu 1941 r. zaatakował ZSRS, działacze OUN podjęli próbę budowy własnej państwowości w sojuszu z III Rzeszą. 30 czerwca 1941 r. banderowcy powołali do życia rząd z premierem Jarosławem Stećką na czele. Niemcy, którzy prowadzili na wschodzie politykę zgodną z kryteriami rasowymi, nie zamierzali jednak tolerować niezależności Ukraińców. W lipcu 1941 r. naziści zlikwidowali samozwańczy rząd, aresztowali Stećkę i Banderę, a Galicję wcielili do Generalnego Gubernatorstwa. Pozwolili jednak Ukraińcom na kolaboracjękolaborację i faworyzowali ich względem Polaków. Pomocnicze służby złożone z Ukraińców brały m.in. udział w wymordowaniu 150–200 tys. wołyńskich Żydów. Ukraińscy ochotnicy weszli także w skład kolaboracyjnej formacji wojskowej SS Galizien. Jednakże liczni Ukraińcy, którzy sprzeciwiali się brutalnej okupacji niemieckiej, zasilili oddziały partyzanckie, wśród których na Wołyniu dominowały zgrupowania podporządkowane OUN. W lutym 1943 r. coraz silniejsi narodowcy utworzyli Ukraińską Powstańczą ArmięUkraińską Powstańczą Armię (UPA), największą organizację wojskową ukraińskiego podziemia. Jej pierwszym przywódcą został Dmytro Klaczkiwski, a później Roman Szuchewycz. UPA początkowo głównie broniła rodaków przed sowiecką partyzantką. Kiedy jednak w 1943 r. Niemcy na froncie wschodnim znaleźli się w odwrocie, przywódcy UPA postanowili podjąć kolejną próbę budowy niezależnego państwa. Nacjonaliści skupili wokół siebie niemal wszystkie niezależne i kolaborujące dotąd z nazistami siły wojskowe i policyjne. Broń otrzymali od Niemców w zamian za obietnicę zwalczania sowieckiej partyzantki.
Wołyń w ogniu
Członkowie UPA stawiali sobie za cel stworzenie jednolitego etnicznie kraju. Dlatego też zamierzali „oczyścić” sporne obszary z ludności polskiej. Akcja „depolonizacyjna” (określenie używane przez UPA) zaczęła się na Wołyniu już w początkach 1943 r., kiedy doszło do pierwszych napadów na polskie wsie. Wydarzenia zapoczątkowane wtedy historycy polscy nazywają „rzezią wołyńską” i uważają za ludobójstwo. Początkowo Ukraińcy starali się zastraszyć przedstawicieli polskich elit, aby zmusić ich do wyjazdu na zachód. Liczyli, że w ten sposób w obliczu konfliktu pozbawią Polaków naturalnych przywódców lub skłonią całe polskie społeczności do opuszczenia Wołynia. Kiedy groźby nie skutkowały, Ukraińcy rozpoczynali brutalne pacyfikacje. Wzorowali się przy tym na nazistach: policja ukraińska uczestniczyła wcześniej w zagładzie Żydów i na ukraińskich nacjonalistach wielkie wrażenie wywarła skuteczność masowych niemieckich eksterminacji. Oddziały UPA otaczały wioski, odcinając mieszkańcom drogę ucieczki. Następnie jej członkowie podpalali zabudowania i mordowali mieszkańców. Starali się przy tym wciągać do współpracy ukraińskich chłopów, którzy mordowali Polaków za pomocą narzędzi rolniczych. Nacjonaliści skrupulatnie i z zimną krwią organizowali masakrę. Chcieli jednak wywołać wrażenie, że jest ona spontanicznym odwetem mas ludowych na Polakach za historyczne krzywdy.
Największe nasilenie ataków UPA przypadło na lipiec 1943 roku. Wówczas nacjonaliści przeprowadzili na Wołyniu blisko 300 akcji i zamordowali ok. 10 tys. ludzi. Podczas tzw. krwawej niedzieli, 11 lipca 1943 r., z rozkazu jednego z głównych dowódców UPA, Dmytra Klaczkiwskiego o pseudonimie „Kłym Sawur”, zniszczyli aż 99 osad. Nacjonaliści dokonali tej doby wyjątkowo bestialskich rzezi m.in. w Gurowie, Zdżarach, Porycku, Romanówce, Lachowie i Swojczowie. Późnym latem 1943 r. akcje OUN i UPA objęły także Małopolskę Wschodnią. Jednakże tam ludność polska była liczniejsza i lepiej zorganizowana. Polacy chronili się w miastach, a przeciwko napastnikom skutecznie wystąpiły siły lokalnej samoobrony oraz oddziały AK. Do większych starć z Ukraińcami doszło chociażby w Hucie Pieniackiej, Biłce Królewskiej i Hanaczowie. Wobec postępów Armii Czerwonej Ukraińcy późnym latem 1944 r. ograniczyli czystki. Podejmowali nawet próby porozumienia z polskim podziemiem przeciwko Sowietom. Mimo to liczne napady na Polaków zdarzały się jeszcze do wiosny 1945 roku.
Spór o granice oraz wieści o okrucieństwach UPA uniemożliwiły jakiekolwiek porozumienie Ukraińców z Polakami. W odpowiedzi na zbrodnie ukraińskie polskie podziemie przeprowadziło szereg akcji odwetowych. Według różnych szacunków na południowo‑wschodnich Kresach w wyniku polskich akcji odwetowych i aktów samoobrony śmierć poniosło od ok. 7,7 tys. do kilkunastu tysięcy Ukraińców, głównie cywilów. Wielu Ukraińców zostało zabitych przez członków UPA za pomoc udzielaną polskim sąsiadom. Zagrożeniem ze strony UPA komunistyczne władze Polski usprawiedliwiały akcję „Wisła”akcję „Wisła” z 1947 r., czyli przymusowe wysiedlenia Ukraińców i Łemków z południowych części Polski Ludowej na tzw. Ziemie OdzyskaneZiemie Odzyskane.
Co na podstawie ilustracji możesz powiedzieć o warunkach, w jakich koczowali Polacy, którzy przeżyli mordy na Wołyniu?
Konflikt pamięci
Wskaż elementy świadczące o polskim charakterze oddziału.
Kiedy na ziemie zamieszkane przez Ukraińców wkroczyła Armia Czerwona, UPA nie złożyła broni. Partyzanci cieszyli się masowym poparciem miejscowej ludności, a najsilniejsze zgrupowania UPA zdobyły faktyczną kontrolę nad niektórymi częściami kraju. Bojownicy niejednokrotnie skutecznie toczyli regularne bitwy z wojskami sowieckimi. Jednakże władze komunistyczne konsekwentnie i brutalnie zwalczały ukraińskie podziemie niepodległościowe. UPA w konfrontacji z potęgę militarną „Kraju Rad” skazana była na porażkę, chociaż ostatnie oddziały broniły się jeszcze w latach 50. Władze komunistyczne starały się zatrzeć bądź zohydzić pamięć o UPA i OUN. Sowieci zakazali używać nacjonalistycznego godła (tryzub) i niebiesko‑żółtej flagi narodowej. Kiedy Ukraina w 1991 r. ogłosiła niepodległość, pamięć o zbrojnym podziemiu antykomunistycznym odżyła i szybko stała się ważnym elementem tożsamości narodowej Ukraińców. Na cześć nacjonalistycznych przywódców: Bandery, Szuchewycza, Klaczkiwskiego powstały liczne pomniki, pamiątkowe kurhany i pieśni. UPA stała się dla Ukraińców symbolem walki o niepodległość i wolność. Kult niezłomnych bojowników ukraińskiego podziemia umocnił się jeszcze pod wpływem współczesnych zatargów Ukrainy z Rosją. Z tej przyczyny Ukraińcom trudno uznać fakty o zbrodniach dokonywanych przez członków idealizowanej formacji.
Tymczasem w Polsce komuniści nie podejmowali tematu rzezi wołyńskiej ze względu na propagandową przyjaźń z narodami ZSRS. Po upadku reżimu Polacy wciąż ostrożnie podchodzili do tego zagadnienia, aby nie narażać na szwank dobrych relacji z niepodległą Ukrainą. Stopniowo jednak pamięć o zbrodniach UPA przebijała się do polskiej świadomości historycznej. Duża w tym zasługa chociażby popularnego kapelana i działacza opozycji antykomunistycznej ks. Tadeusza Isakowicza‑Zaleskiego. Wielkie zainteresowanie Polaków tym tematem rozbudził głośny film popularnego reżysera Wojciecha Smarzowskiego z 2016 r. pt. Wołyń. W tym samym roku Sejm RP przyjął uchwałę, w której uznał zbrodnie UPA na Wołyniu za akt ludobójstwa oraz ustanowił dzień 11 lipca Narodowym Dniem Pamięci Ofiar Ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach II Rzeczypospolitej. Ofiary zbrodni ukraińskich nacjonalistów doczekały się upamiętnienia w postaci pomników lub tablic pamiątkowych w licznych polskich miastach. Chociaż od krwawych wydarzeń na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej minęło już wiele lat, pamięć o nich wciąż budzi żywe emocje po obu stronach granicy. Jak dotąd nie udało się wypracować zbliżonych stanowisk. Tym samym ludobójstwo na Wołyniu kładzie się cieniem na współczesnych relacjach bliskich sobie geograficznie i kulturowo Polaków i Ukraińców.
Zwróć uwagę, jak mało zabudowań przetrwało pacyfikację tej wsi, podobnie jak i setek innych na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej. W miejscu, w którym znajdują się łąki, stały niegdyś drewniane chaty.
Problem pamięci i trudnych relacji polsko‑ukraińskich podsumowuje historyk Piotr Kroll:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPhNuPDC7
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Konflikt pamięci.
Słownik
zbrojna akcja pacyfikacyjna przeprowadzona w latach 1947–1950 przez władze Polski Ludowej przeciwko Ukraińskiej Powstańczej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, mająca na celu odcięcie oddziałów ukraińskiej partyzantki od naturalnego zaplecza. Polegała na masowym wysiedlaniu całych wsi i osad oraz deportacji ludności cywilnej z terenów Polski południowo‑wschodniej głównie na Ziemie Zachodnie; objęła Ukraińców, Bojków, Dolinian i Łemków.
(z łac. collaboratio – współpraca, od collaborare – współpracować) współpraca z wrogiem, okupantem lub najeźdźcą
(ukr. Організація Українських Націоналістів, Orhanizacija ukrajinśkych nacionalistiw) ukraińska nacjonalistyczna organizacja polityczno‑wojskowa założona w 1929 r. w Wiedniu; dążyła do budowy niepodległego państwa ukraińskiego. W czasach II Rzeczypospolitej prowadziła działalność konspiracyjną, terrorystyczną, dywersyjną, szkoleniową i propagandowo‑oświatową. W 1940 r. podzieliła się na dwie frakcje: OUN‑B (banderowców pod przywództwem Stepana Bandery) oraz OUN‑M (melnykowców pod przywództwem Andrija Melnyka).
(ukr. Українська повстанська армія, УПА; Ukrajinśka powstanśka armija, UPA) formacja zbrojna stworzona przez frakcję banderowską Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów; za datę powstania UPA uważa się 14 października 1942 r. (nazwa ta została przyjęta przez jednostki ukraińskich nacjonalistów dopiero w 1943 r.); aktywna głównie na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej. Celem UPA było powstanie niepodległego, jednonarodowego państwa ukraińskiego; walczyła przeciwko okupacyjnym władzom niemieckim, partyzantom polskim, sowieckim i Armii Czerwonej. Mimo potyczek z Niemcami UPA zawierała lokalne porozumienia z Niemcami w celu zwalczania partyzantki sowieckiej. Współodpowiedzialna wraz z OUN‑B za zorganizowanie i przeprowadzenie rzezi wołyńskiej i czystki etnicznej w Małopolsce Wschodniej; na terenie ZSRS walczyła z władzą komunistyczną. Jej ostatnie oddziały przestały istnieć w ZSRS w 1956 roku.
określenie ziem zachodnich i północnych współczesnej Polski, dawnych części Niemiec, które zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej zostały przyznane Polsce
Słowa kluczowe
ludobójstwo na Wołyniu, Lwów w czasie II wojny światowej, Małopolska Wschodnia w czasie II wojny światowej, rzeź wołyńska, zbrodnia wołyńska, OUN, UPA, II wojna światowa, Polska pod okupacją, ziemie polskie pod okupacją
Bibliografia
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
G. Motyka, Wołyń ’43. Ludobójcza czystka – fakty, analogie, polityka historyczna, Kraków 2016.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.