Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Roślinność na kuli ziemskiej występuje strefowo, co wiąże się ze strefowym układem klimatów i gleb. Polska leży w klimatycznej strefie umiarkowanej oraz w roślinnej strefie lasów liściastych i mieszanych. Czy to oznacza, że występują u nas tylko takie lasy i jeden/dwa rodzaje gleb?
co to jest gleba;
co to jest proces glebotwórczy i w jaki sposób on przebiega;
jakie są związki między strefami glebowymi, roślinnymi i klimatycznymi.
wymieniać typy gleb występujących w Polsce;
analizować mapę gleb Polski;
dostrzegać zależności między typem gleby a typem roślinności;
wymieniać typy zbiorowisk roślinnych w Polsce;
oceniać znaczenie gospodarcze gleb i lasów w Polsce;
opisywać na podstawie mapy zróżnicowanie zalesienia w Polsce.
1. Gleby w Polsce
O tym, że na danym obszarze występuje określony rodzaj glebygleby, decyduje nie tylko klimat i roślinność. Ważną rolę w procesie glebotwórczymprocesie glebotwórczym odgrywają też takie czynniki, jak: skała macierzysta, woda, zwierzęta i inne organizmy oraz rzeźba terenu i działalność człowieka.
Gleby wykorzystywane są przez człowieka pod uprawę roślin. Ważną sprawą jest więc dobra ich jakość, by plony były duże. Na jakość gleby ma wpływ zawartość próchnicy – im większa, tym lepiej. Najlepszymi pod tym względem glebami są czarnoziemy. Ustępują im nieco mady i czarne ziemie, a także niektóre gleby brunatne i rędziny. Natomiast najmniej próchnicy zawierają gleby górskie oraz bielice i płowe.
Przyjrzyj się uważnie powyższym profilom glebowym i wskaż podstawową różnicę między nimi, która decyduje o jakości każdej z gleb.
Do wytworzenia 1 cm warstwy gleby potrzeba od 200 do 500 lat. Czas, jaki jest potrzebny do wytworzenia gleby w warunkach naturalnych i bez udziału człowieka nadającej się pod uprawę, to kilka tysięcy lat.
Blisko 80% powierzchni Polski pokrywają łącznie gleby brunatne, bielicowe i płowe. Występują one powszechnie na terenach nizinnych i pojezierzach. Nieco mniej jest ich na wyżynach i w górach (zwłaszcza bielic). Pod względem przydatności rolniczej najbardziej wartościowymi z nich są gleby brunatne.
Gleb o najwyższej jakości jest w naszym kraju niewiele – czarnoziemy zajmują tylko ok. 1% powierzchni. Można je spotkać na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Małopolskiej i na Płaskowyżu Głubczyckim (opolskie).
Charakteryzujące się niewiele niższą jakością czarne ziemie również mają tylko ok. 1% udziału w powierzchni kraju. Występują głównie na Kujawach, a poza tym na Nizinie Wielkopolskiej, Nizinie Szczecińskiej i Nizinie Śląskiej.
Większy odsetek (ok. 5%) przypada na mady. Na dużej powierzchni utworzyły się one w delcie Wisły, dzięki czemu Żuławy Wiślane zaliczają się do najbardziej urodzajnych terenów w Polsce.
Gleby bagienne zajmują ok. 7% powierzchni kraju i poza dolinami rzek występują głównie na Podlasiu, Polesiu i pojezierzach. Są dosyć dobre, ale ze względu na duże zawilgocenie wykorzystuje się je przede wszystkim jako łąki i pastwiska.
Dobrą jakość z uwagi na głęboki profil mają także rędziny. Wykształciły się one na skałach węglanowych Wyżyny Małopolskiej i Wyżyny Lubelskiej. Stanowią łącznie ok. 1% powierzchni kraju.
Natomiast dla typowo górskich gleb inicjalnych odsetek ten wynosi ok. 6%. Spotkać je można na stokach Karpat i Sudetów. Są mało urodzajne i na ogół porośnięte trawami, dlatego najczęściej wypasa się na nich zwierzęta.
Ostatnią grupę stanowią gleby antropogeniczne, czyli przekształcone na skutek działalności człowieka. Występują one na obszarach miejskich (tzw. urbisole), podmiejskich (np. ogrodowe – hortisole) i uprzemysłowionych (industrioziemy). Większe ich kompleksy spotkać można w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym i na terenie innych dużych miast (w Warszawie, Trójmieście, Łodzi, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Szczecinie) oraz w rejonie odkrywkowych kopalni węgla brunatnego (Bełchatów, Konin, Turoszów).
Korzystając z mapy powyżej, nazwij rodzaje gleb, jakie występują w okolicy twojego miejsca zamieszkania. Następnie dokonaj porównania z wcześniejszymi obserwacjami terenowymi.
Przypomnij sobie kolory zaoranych pól – jasnobrązowe i szare oznaczają bielice i gleby płowe, ciemnobrązowe to gleby brunatne, a czarne to czarnoziemy, czarne ziemie lub gleby bagienne.
Przypomnij sobie główne uprawy – pszenica, kukurydza, jęczmień, rzepak, buraki cukrowe wskazują na obecność dobrych gleb, a żyto, ziemniaki, owies uprawiane są przeważnie na słabych glebach.
2. Roślinność w Polsce
W ciepłych klimatach strefy umiarkowanej roślinnością naturalną są lasy liściaste, które rosną przeważnie na glebach brunatnych. Kierując się na północ, lasy liściaste przechodzą stopniowo najpierw w lasy mieszane, a następnie w lasy iglaste. Te z kolei rosną na słabych glebach bielicowych i płowych. Na obszarze Polski również można zaobserwować wzajemne relacje między klimatem, glebami i roślinnością.
Przypomnij sobie z lekcji biologii, dlaczego w ostrym, chłodnym klimacie mogą rosnąć drzewa iglaste, a liściaste poza nielicznymi wyjątkami już nie.
W zależności od naturalnego środowiska powstania i dominujących gatunków drzew wyznaczono w Polsce typy siedliskowe lasu:
bórbór – las iglasty z niewielkimi domieszkami drzew liściastych; zdecydowanie dominuje w nim sosna, a ponadto występuje świerk, dąb, brzoza, jodła; rośnie przeważnie na słabych glebach, praktycznie w całym kraju – stanowi obecnie (głównie dzięki sztucznemu nasadzeniu) ok. 70% powierzchni wszystkich polskich lasów; największe kompleksy to Bory Tucholskie, Bory Lubuskie, Bory Dolnośląskie, Bory Stobrawskie, Puszcza Solska, Puszcza Piska, Puszcza Drawska;
grądgrąd – wielogatunkowy las liściasty (niekiedy z domieszką jodły lub modrzewia); główne gatunki drzew to grab i dąb (w dąbrowach), a poza tym buk (w buczynach), brzoza (w brzezinach), klon, osika, jarzębina; rośnie na dobrych, na ogół wilgotnych glebach brunatnych; zajmuje ok. 8% powierzchni leśnej; występuje w niewielkich kompleksach, głównie na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim oraz na Wyżynie Małopolskiej;
łęgłęg – wielogatunkowy las liściasty powstały w środowisku wilgotnym, najczęściej w dolinach rzek; składają się nań wierzby, topole, jesiony, wiązy, dęby, olsze; cechuje się bardzo bogatym runem leśnym; w podłożu występują żyzne gleby brunatne, czarne ziemie bagienne lub mady; lasy łęgowe zachowały się na niewielkich powierzchniach w dolinach Odry i Wisły, a także na Żuławach Wiślanych; zostały objęte ochroną;
ols (olszyna)ols (olszyna) – las liściasty z dominacją olszy czarnej; oprócz niej występuje brzoza, jesion, wierzba; powstaje w środowisku wody stojącej, najczęściej na bagnach i torfowiskach; spotkać go można w puszczach Pojezierza Mazurskiego.
RtUsKhiiThEZ61 
Rozmieszczenie lasów w Polsce
Na podstawie powyższej mapy ustal, jaka roślinność dominuje w twojej okolicy. Odczytaj nazwy najbliższych dużych kompleksów leśnych. Wyjaśnij, dlaczego występuje tam określony rodzaj lasu – liściasty, iglasty, mieszany.
W Polsce najwięcej lasów znajduje się na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Lubuskim. Dużo jest ich też w górach i na wyżynach, a także na Pojezierzu Mazurskim oraz na Nizinie Podlaskiej i miejscami na Nizinie Śląskiej. Natomiast zdecydowanie najmniej lasów występuje na Nizinie Mazowieckiej i Nizinie Wielkopolskiej.
Niemal wszystkie lasy w Polsce zostały nasadzone przez człowieka. Jedyne pozostałości całkowicie naturalnych lasów pierwotnych zachowały się w Puszczy Białowieskiej, Puszczy Kampinoskiej i Puszczy Jodłowej.
Oprócz lasów w Polsce spotkać można również inną roślinność. Taka o charakterze pierwotnym występuje na terenach trudno dostępnych dla człowieka, np. w wyższych piętrach roślinności górskiej (hale, kosodrzewina) czy na bagnach.
Na terenach podmokłych, gdzie występuje stałe, duże zawilgocenie, tworzą się torfowiska. Typową roślinnością są tam m.in. mchy (w tym torfowiec), turzyce, trawy. Obumarłe szczątki tych roślin nagromadzone przez wiele lat tworzą pokłady skały osadowej, zwanej torfem. Na obszarach zasilanych wodami podziemnymi powstają torfowiska niskie, tzw. łąkowe. Natomiast w bezodpływowych zagłębieniach terenu tworzą się torfowiska wysokie, tzw. mszary, które zasilane są przez wody opadowe. W Polsce najwięcej torfowisk występuje na Polesiu, Podlasiu, Pojezierzu Mazurskim i Pojezierzu Pomorskim oraz w pradolinach, a także lokalnie w zagłębieniach wysokogórskich (np. w Zieleńcu w sudeckich Górach Bystrzyckich).
Łąki i pastwiska to tereny trwale pokryte zwartą roślinnością trawiastą. Ich występowanie jest mniej więcej równomierne w całym kraju. Największe kompleksy łąk znajdują się na Mazurach i Polesiu oraz w pradolinach. Zdecydowana większość z nich powstała sztucznie, na miejscu wyciętych lasów. Jako roślinność naturalna łąki zachowały się praktycznie tylko w górach, powyżej granicy lasów, np. hale w Tatrach czy połoniny w Bieszczadach.
Uprawy to sztuczne zbiorowiska roślinne, które powstają na skutek działalności człowieka. Są znaczącym składnikiem polskiej roślinności, gdyż zajmują ponad 45% powierzchni kraju. Ich rodzaj zależy nie tylko od woli ludzkiej, ale także od warunków naturalnych – przede wszystkim od jakości gleb, a ponadto od stosunków wodnych i klimatu.
Na terenie miast i innych osiedli człowiek kształtuje tzw. zieleń miejską, czyli parki, ogrody, skwery, trawniki itp.
Wyjrzyj przez okno i wskaż przykłady roślinności innej niż lasy.
Wśród roślin występujących obecnie w Polsce znaleźć można gatunki, które reprezentują różne etapy rozwoju szaty roślinnej. Pomiędzy gatunkami przystosowanymi do obecnych warunków klimatycznych znajdują się tzw. rośliny reliktowe – wymierające. Są one typowe dla zbiorowisk rosnących w klimatach panujących w minionych okresach geologicznych. Zaliczają się do nich m.in. skalnica tatrzańska, wierzba japońska, azalia pontyjska, wiśnia karłowata.
Naturalna roślinność w Polsce to lasy liściaste i mieszane. Jednak w wielu regionach naszego kraju mówi się o monokulturze sosny lub świerka. Wyjaśnij to pojęcie.
3. Znaczenie lasów
Lasy zajmują ok. 30% obszaru Polski. Jest to wartość przeciętna jak na warunki europejskie – są kraje silniej i słabiej zalesione. Lesistość to udział powierzchni lasów w ogólnej powierzchni kraju, województwa itp.
Z tabeli powyżej odczytaj nazwy najsilniej i najsłabiej zalesionych państw w Europie. Wskaż państwa o lesistości podobnej jak w Polsce.
Na mapie powyżej znajdź województwa zalesione najsilniej i najsłabiej. Przypomnij, które krainy geograficzne one obejmują.
Odczytaj wartość lesistości w swoim województwie (o ile nie było to województwo zalesione najsilniej lub najsłabiej). Jeśli znacząco odbiega ona od wartości średniej dla całego kraju, to wyjaśnij tego przyczyny.
Wskaż województwa oraz państwa europejskie o lesistości podobnej jak w twoim województwie.
Las jest formacją roślinną składającą się z warstwy runa, podszytu i drzew. Stanowi on wielkie zbiorowisko roślin będące jednocześnie środowiskiem życia wielu zwierząt i innych organizmów. Także w życiu człowieka las odgrywa istotną rolę – m.in. dostarcza drewna, grzybów i owoców leśnych.
W jaki sposób lasy są wykorzystywane w twojej okolicy? Zastanów się, czy jest to odpowiednie wykorzystanie. Przypomnij sobie, jakie korzyści las daje tobie.
Pozyskiwanie drewna to największa korzyść z lasu dla gospodarki. Od dawna drewno używane było do ogrzewania i do wznoszenia różnych budowli (domów, mostów, ogrodzeń). W kopalniach stawiało się grube drewniane słupy podtrzymujące górną warstwę skał (tzw. kopalniaki lub stemple). Pod torami układane były drewniane podkłady kolejowe. Napowietrzne linie energetyczne i telekomunikacyjne wisiały na drewnianych słupach. A dziś drewno zużywane jest głównie do produkcji papieru i mebli, a także nadal w budownictwie. Do wszystkich tych celów wycinane były wielkie powierzchnie leśne, aż zostało ich mniej niż 30%. Dopiero w latach 90. XX wieku zaczęto w większym stopniu dbać o polskie lasy. Na dużą skalę podjęto działania mające służyć zalesianiu nowych terenów i odnawianiu zubożałych drzewostanów. Dało to taki skutek, że mimo stale rosnącego pozyskania drewna stopniowo wzrasta powierzchnia lasów. Planuje się, że ok. 2020 roku lesistość przekroczy w Polsce 30%, a w 2050 roku wynosić będzie 33%.
Rok | 1995 | 2000 | 2005 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 |
Pozyskanie drewna | 20,4 | 26,0 | 29,7 | 32,4 | 32,7 | 33,6 | 34,9 | 35,0 |
LESISTOŚĆ | 28,0% | 28,3% | 28,8% | 29,0% | 29,1% | 29,2% | 29,2% | 29,3% |
Korzyścią z odpowiednio prowadzonej polityki leśnej jest także wzrastająca populacja dzikich zwierząt żyjących w naszych lasach.
Tabela: Zmiany liczebności dzikich zwierząt łownych i chronionych w Polsce
Przeanalizuj dane z powyższych tabel i pogrupuj zwierzęta w 3 kategorie – o rosnącej liczebności, o mniej więcej stałej liczebności i o malejącej liczebności.
Nie zawsze jest tak, że im więcej zwierząt, tym lepiej. Niektóre z nich wyrządzają liczne szkody na przykład w gospodarstwach rolnych. Dowiedz się, których dzikich zwierząt mamy za dużo, a których za mało i jakie są podejmowane działania, by poprawić istniejący stan rzeczy.
Podsumowanie
Główne czynniki glebotwórcze to skała macierzysta, klimat, woda, roślinność, zwierzęta, ukształtowanie powierzchni, działalność człowieka, czas.
W Polsce dominują słabe gleby bielicowe i płowe oraz nieco lepsze brunatne. Mało jest gleb najlepszych (czarnoziemy) i bardzo dobrych (mady, czarne ziemie).
Roślinność naturalna w Polsce to przede wszystkim lasy – liściaste i mieszane oraz iglaste.
Najwięcej lasów pokrywa Polskę Północno‑Zachodnią, a najmniej – Centralną.
Inna roślinność naturalna to torfowiska oraz łąki. Sztucznymi formacjami roślinnymi, tj. stworzonymi przez człowieka, są uprawy i zieleń miejska.
Największe znaczenie w gospodarce leśnej ma pozyskanie drewna.
W Polsce corocznie stopniowo zwiększa się zalesienie.
Wydrukuj poniższą mapę gleb Polski i ją pokoloruj. Dzięki temu dokładnie poznasz rozmieszczenie poszczególnych rodzajów gleb w naszym kraju.
Wydrukuj poniższą mapę i uzupełnij w niej wpisy dotyczące liczebności wybranych zwierząt chronionych – żubrów, kozic, niedźwiedzi, rysi i wilków – żyjących na wolności w lasach poszczególnych województw. Dla każdego gatunku użyj innego koloru.
Wszelkie potrzebne dane znajdziesz w tabeli w załączniku.
Słowniczek
stopień przydatności gleby do celów rolniczych; najlepsza jest klasa I, a najgorsza klasa VI
las iglasty z niewielkimi domieszkami drzew liściastych; zdecydowanie dominuje w nim sosna, a ponadto występuje świerk, dąb, brzoza, jodła; rośnie przeważnie na słabych glebach bielicowych wytworzonych na piaskach polodowcowych
powierzchniowa, biologicznie czynna warstwa skorupy ziemskiej składająca się z cząstek mineralnych i organicznych oraz z powietrza i wilgoci
ogół wzajemnych powiązań i oddziaływań czynników glebotwórczych (skały macierzystej, wody, klimatu, organizmów żywych, rzeźby terenu, działalności człowieka) prowadzący do powstania gleby
występuje w spągu (w dolnej części) gleby; powstaje w środowisku beztlenowym; charakteryzuje się niebieską barwą
wielogatunkowy las liściasty, niekiedy z domieszką jodły lub modrzewia; główne gatunki drzew to grab i dąb (w dąbrowach), a poza tym buk (w buczynach), brzoza (w brzezinach), klon, osika, jarzębina; rośnie na dobrych, zazwyczaj wilgotnych glebach brunatnych
wielogatunkowy las liściasty powstały w środowisku wilgotnym, najczęściej w dolinach rzek; składają się na niego wierzby, topole, jesiony, wiązy, dęby, olsze; cechuje się bardzo bogatym runem leśnym; w podłożu występują żyzne gleby brunatne, czarne ziemie bagienne lub mady
las liściasty z dominacją olszy czarnej; oprócz niej występuje brzoza, jesion i wierzba; powstaje w środowisku wody stojącej, najczęściej na bagnach i torfowiskach
zdolność gleby do produkcji biomasy, czyli wydawania plonów
powstaje przy udziale organizmów zwierzęcych, które rozdrabniają i mieszają resztki roślinne z mineralną częścią gleby; grubość warstwy próchnicy decyduje o jakości gleby
rzeczywista żyzność glebyżyzność gleby, tj. żyzność naturalna poprawiona działaniami człowieka, np. nawożeniem, nawadnianiem, melioracjami
miejsce gromadzenia się związków chemicznych przenoszonych przez wodę
woda wypłukuje z niego i rozpuszcza składniki pokarmowe, które następnie przenoszone są w głąb gleby
naturalna zdolność gleby do dostarczania roślinom składników pokarmowych oraz wody i powietrza
Zadania
Wskaż elementy należące do czynników glebotwórczych.
- skała macierzysta
- fazy Księżyca
- wpływ sąsiadujących z Ziemią planet – Wenus i Marsa
- woda
- klimat
- Unia Europejska
- roślinność
- zwierzęta
- działalność człowieka
Nazwę każdej z gleb przypisz do odpowiedniej kategorii.
bagienna, płowa, mada, czarna ziemia, czarnoziem, brunatna, rędzina, górska, bielica
| gleba najlepsza | |
|---|---|
| gleby dobre | |
| gleby słabe |
Gdzie w Polsce występują czarnoziemy?
- na Lubelszczyźnie, Opolszczyźnie i w Małopolsce
- nad morzem i w Tatrach
- na Mazowszu i w Wielkopolsce
- na Pojezierzu Pomorskim i Mazurskim
- na Wyżynie Śląskiej i Nizinie Podlaskiej
Do nazwy gleby dopasuj nazwę związanego z nią elementu środowiska przyrodniczego.
brunatna, rędzina, bielica, bagienna, mada
| buk | |
| rzeka | |
| sosna | |
| torf | |
| wapień |
Gdzie w Polsce występuje najwięcej lasów?
- na pojezierzach i w górach
- nad morzem i na nizinach
- na wyżynach i w kotlinach
- nad rzekami i w miastach
- na bagnach i w depresjach
Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| Pozyskanie drewna w naszym kraju stale zmniejsza się. | □ | □ |
| Lasy zajmują około 30% powierzchni Polski. | □ | □ |
| Wszystkie zwierzęta żyjące w naszych lasach są pod ochroną. | □ | □ |
| Powierzchnia lasów w Polsce stopniowo wzrasta. | □ | □ |