Tło historyczne

Nacjonalizm jest zjawiskiem stosunkowo nowym w politycznych dziejach człowieka. Nie występował ani w starożytności, ani w chrześcijańskim, uniwersalistycznym średniowieczu. Jego zalążki pojawiły się pod koniec średniowiecza na zachodzie Europy, zwłaszcza we Francji, jako forma obrony zwyczajów i przywilejów lokalnych, które należało chronić przed uniwersalistyczną siłą zewnętrzną, którą reprezentowało prawo rzymskie i Kościół uosabiany przez autorytet papieża.

Założenia

Przedstawiciele i oponenci

Nacjonalizm nowożytny wyrósł na gruncie niemieckim, ale później rozwijał się wszędzie tam, gdzie pojawiły się dogodne dla niego warunki. Niemieccy nacjonaliści z reguły odżegnywali się od chrześcijaństwa, proponując w zamian tradycję starogermańską, bardziej odpowiadającą duchowi Niemiec, albo też chcieli wprowadzić poprawki do chrześcijaństwa. Paul de Lagarde (1827‑1891), teolog i orientalista, zanegował wartość chrześcijaństwa w jego dotychczasowej postaci, chciał religijnej odnowy Niemiec, o czym świadczy nawet tytuł jego pracyNationale Religion (Narodowa religia). Proponował oczyszczenie chrześcijaństwa z „naleciałości żydowskich”. Nacjonalizm niemiecki w wieku XX, po dojściu Hitlera do władzy, przerodził się w nazizm. Można powiedzieć, że nacjonalizm był gruntem, z którego wyrósł zarówno faszyzm, jak i nazizm.

Nacjonaliści francuscy reprezentujący ruch o nazwie Action Française nawiązywali do zasad ancien régime’uancien régimeancien régime’u i podkreślali swój rojalistyczny oraz konserwatywno‑katolicki charakter. Ich głównymi teoretykami byli Maurice Barrès (1862–1923) i Charles Maurras (1868–1952). W ich pismach występuje odrzucenie demokracji, aprobata dla autorytarnego wodza w państwie, antysemityzm. Ruch nacjonalistyczny we Francji skompromitował się, kolaborując z nazistami podczas II wojny światowej.

W Portugalii nacjonalizm za sprawą Antónia de Oliveiry Salazara. (1889–1970) przyjął szczególną formę korporacjonizmukorporacjonizmkorporacjonizmu, ale także identyfikował się z religią katolicką, podobnie w Hiszpanii za rządów generała Franco (1892–1975). Trochę inną formę przyjął nacjonalizm ukraiński, którego główny teoretyk, Dmytro Dońców, wyraził postulat, iż każdy naród powinien posługiwać się osobną, własną etyką. Oczywiście, z założeniem, iż etyka własnego narodu jest lepsza od pozostałych. W Polsce nacjonalizm rozwinął się w ugrupowaniach prawicowych, w pierwszej połowie XX w. Głównym teoretykiem był Roman Dmowski (1864–1939), który odwoływał się do katolicyzmu Polaków, krytykował demokrację, ale nie tak zaciekle jak francuscy czy niemieccy nacjonaliści.

Do głównych oponentów nacjonalizmu można zaliczyć myślicieli związanych z ideologią liberalizmu (także konserwatywnego), ale też socjalistów traktujących swoje ideały ponadnarodowo. Liberałowie zarzucali nacjonalistom pozbawienie ludzi wolności. Już w XIX w. Anglik Lord Acton (1834–1902), klasyk liberalnego katolicyzmu, pisał w Teorii narodowości:

Socjaliści zaś, z marksistami na czele, a także anarchiści uważali nacjonalizm za burżuazyjny przeżytek, którego przyczyny znikną z postępującą walką klas. Nacjonalizm był dla nich problemem przejściowym, czymś co tylko zaciemniało interesy klasowe. W drugiej połowie XX w., po doświadczeniach II wojny światowej oraz upadku systemów totalitarnychtotalizm albo totalitaryzmtotalitarnych, myśl nacjonalistyczna nie była szeroko popularna. Niemniej jednak wiele współczesnych konfliktów ma podłoże etniczne, często podsycane przez lokalnych nacjonalistów (np. wojna na terytorium byłej Jugosławii). Współcześnie w Europie, właściwie w każdym państwie istnieje partia czy ugrupowanie polityczne odwołujące się do uczuć narodowej przynależności.

Słownik