Środkowe wieki - epoka niedoceniana
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Wpływ teraźniejszości na wyobrażenia o przeszłości. Jak należy rozumieć historię? Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Znacie już podstawowe wydarzenia i procesy, jakie zaszły w czasie średniowiecza. Wypiszcie pięć podstawowych cech epoki i porównajcie je między sobą. Przedyskutujcie w klasie propozycje i ustalcie wspólny katalog „cech średniowiecznego świata”.
W trakcie naszych spotkań na pewno zorientowaliście się, że daty wyznaczające początek i koniec epoki, a wewnątrz niej poszczególnych okresów, mogą się zmieniać w zależności od społeczności, której dzieje poznajemy lub zagadnienia, które śledzimy. Dlatego też na naszej osi czasu okresy zachodzą na siebie. Historia opisuje bowiem dzieje ludzi. A ci różnią się od siebie i ich losy biegną z różną prędkością, w różnych miejscach.
Władza
Między około 476 a 1492 r. chrześcijańskie spojrzenie na istotę władzy w Europie zmieniło się w niewielkim stopniu. Władza miała umożliwiać kultywowanie cnót i podążanie tak zarówno poddanych, jak i rządzących ku zbawieniu. Zmieniły się jednak uzasadnienia dzierżenia władzy oraz zakres władzy cesarza, królów i książąt. Od XIII w. coraz większy wpływ na decyzje monarchy mieli przedstawiciele stanów. Najpierw jako rada królewska, później w ramach parlamentów zabierali głos w sprawach podatków, ale także polityki zagranicznej i wewnętrznej. Różnica między władcami państw powstałych na terenie Cesarstwa w VI w. a królami Anglii, Francji czy Polski w XV w. była ogromna. Mniej więcej taka, jak między współczesnym przywódcą uzbrojonej grupy wojskowych, który siłą zajmuje pałac prezydencki i ogłasza się władcą całego kraju, a demokratycznie wybranym prezydentem Stanów Zjednoczonych czy Francji.
Zmieniający się kształt władzy
Porównaj powstałe w różnych czasach przedstawienia koronacji władców: Karola II Łysego, władcy karolińskiego (ok. 870 r.), Ottona III (ok. 1000 r.), Wacława, króla Węgier (ok. 1360 r.) oraz Ludwika VIII i Blanki Kastylijskiej z około 1455‑1460 r.
Jako średniowieczny kronikarz, który rozpoczyna spisywać dzieje królów Zachodu od czasów Karola Wielkiego do Karola V Luksemburskiego, opisz krótko, jak zmieniały się poglądy na pochodzenie władzy monarchów. Podkreśl zasadniczą jedność podstawowych obowiązków monarchów w tym okresie.
Między końcem V a końcem XV w. dynamicznie zmieniała się mapa polityczna zarówno Europy, jak i całego świata. Wciąż niewiele wiemy o historii środkowej i południowej Afryki czy Australii i Oceanii w tym czasie. Mimo to niemal wszędzie udaje nam się uchwycić zarysy powstawania państw i przenikania się w ich dziejach różnych wpływów kulturowych. Dzieje Europy w tej ogromnej mozaice są wyjątkowe pod względem ewolucji układu relacji politycznych. Dzieje średniowiecznej Europy rozpoczynają się rozpadem wielkiego imperium, wchodzą następnie w okres tworzenia nowego Cesarstwa – Karolingów, cesarzy niemieckich – który prowadzi do utrwalenia poczucia wspólnoty całej zachodniej christianitas: wspólnoty chrześcijan, która jest żywo odczuwana do końca epoki, chociaż politycznie kontynent rozpada się na szereg konkurujących ze sobą, bardzo dynamicznie rozwijających się państw. Zachowanie jedności w różnorodności średniowiecznej Europy zapewni jej impuls do ekspansji, której świadkami będziemy w nowej epoce.
Hasło główne zawiera imię świętego cesarza, wzoru dla wszystkich monarchów średniowiecza.
- Wódz germański, który zdetronizował w 476 r. ostatniego cesarza Zachodu, Romulusa Remusa.
- Plemię, które zjednoczyło pod władzą swoich królów całą Galię w V–VI w.
- Główne miasto odnowionego w 800 r. Cesarstwa.
- Pierwszy władca, który zapoczątkował panowanie cesarzy niemieckich.
- Księstwo położone na zachodzie Europy, między Niemcami i Francją, z którego wywodzili się władcy Czech (Jan i Wacław) oraz cesarz Zygmunt.
| 1 | ||||||||||||||||
| 2 | ||||||||||||||||
| 3 | ||||||||||||||||
| 4 | ||||||||||||||||
| 5 |
Religia
Średniowiecze było dla chrześcijan w Europie czasem ekspansji i prób stworzenia trwałych ram administracyjnych Kościoła. W ciągu pierwszych dwóch wieków miały miejsce chrystianizacja Germanów i ich odchodzenie od arianizmu do ortodoksyjnego chrześcijaństwa rzymskiego. Później rozpoczął się długi proces chrystianizacji Słowian. Największe sukcesy w tym zakresie odnotowano w IX i X w. (chrystianizacja Czech, Moraw, Polski, Rusi i Słowian południowych). Ostatni wyznawcy tradycyjnych religii przyjęli chrzest dopiero w XII w. Wówczas powoli rozpoczęła się chrystianizacja ludów północno‑wschodniej Europy – Estów, Jaćwingów, Litwinów, Prusów... Ten wielki ruch skończył się dopiero w XV w.
Chrystianizacja Litwy
Chrzest Litwy rozpoczęty u schyłku XIV w. przez Władysława Jagiełłę był ostatnim na tak dużą skalę przedsięwzięciem chrystianizacyjnym w Europie. Przeczytaj tekst napisany przez Jana Długosza. Na jego podstawie oraz na podstawie wiedzy zdobytej podczas wcześniejszych lekcji wykonaj podane pod tekstem źródłowym zadania.
Jan Długosz o chrystianizacji Litwy
Władysław, król polski, postanowiwszy naród litewski [...] z pogaństwa i ciemnoty bałwochwalczej wywieść i nawrócić do prawej wiary chrześcijańskiej [...] wybrał się do Litwy, gdzie jeszcze dotychczas Chrystus nieznany był i nienawidzony [...]. Przybywszy na Litwę, złożył w dzień popielcowy zjazd walny w Wilnie. [...] gdy z rozkazu króla zebrali się bracia królewscy [...] i znaczna liczba rycerzy i ludu, Władysław, król polski, [...] pracował nad szlachtą i ludem, aby porzuciwszy fałszywych bogów [...], skłonili się do uznania i czci jednego prawdziwego Boga i przyjęcia jego prawdziwej chrześcijańskiej religii. A gdy temu sprzeciwiali się barbarzyńscy Litwini, utrzymując, że bezbożnością było, wbrew zwyczajom i przekazanej wierze przodków, porzucić własne bóstwa (były zaś u nich najcenniejsze: ogień, który uważali za wieczysty, a którego strzegli kapłani [...], gaje, które uważali za święte, tudzież węże i żmije...), król Władysław ów ogień miany za wieczysty, a w Wilnie [...] utrzymywany, strzeżony przez kapłana [...] kazał wobec przytomnych pogan zagasić, a świątynię i ołtarz [...] zburzyć. [...] Barbarzyńcy zaś zawodzili przytem tylko żale nad upadkiem i zelżeniem tych fałszywych bożyszcz, nie śmiejąc sarkać przeciw nakazom króla. Po zburzeniu i zniszczeniu bóstw pogańskich, gdy Litwini poznali naocznie ich fałszywość [...] ulegli wreszcie i z pokorą skłonili się do przyjęcia wiary chrześcijańskiej [...].
Źródło: Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki Królestwa Polskiego, [w:] Wybór źródeł do historii Polski średniowiecznej, t. 3, oprac. Gerard Labuda, Benon Miśkiewicz, Poznań 1970, s. 52–53.
Przeanalizuj sposób wprowadzania chrześcijaństwa na Litwie z punktu widzenia zapewnienia spokojnych rządów królowi Władysławowi. Umieść w odpowiednim miejscu tabeli podane pod nią zjawiska.
| Silne strony | Słabe strony | Korzyści | Zagrożenia |
|---|---|---|---|
Samodzielnie lub z resztą klasy ('burza mózgów') stwórz, na wzór powyższej, tabelę z własnymi propozycjami.
Nowe wspólnoty chrześcijańskie początkowo uznawały jedynie honorowe przywództwo biskupa Rzymu. Powoli rozchodziły się drogi Kościołów Wschodu i Zachodu, czego symbolicznym wyrazem było obłożenie klątwą w 1054 r. biskupa Rzymu i patriarchy Konstantynopola. Na Zachodzie przez wieki najważniejsze były Kościoły lokalne, wspólnoty skupione wokół swoich biskupów. Później coraz większą rolę odgrywały Kościoły zależne od swoich władców. I dopiero wielki ruch zerwania ścisłej współpracy ze świeckimi możnymi – zwany reformą gregoriańską – od XI w. ukształtuje centralizujący się Kościół. Podczas tak zwanej niewoli awiniońskiej papieże scentralizowali Kościół. Stali się podobni do monarchów panując nad hierarchią duchownych. Ten model uległ osłabieniu podczas wielkiej schizmy. Upadek zaufania do autorytetu papieża pobudził do działania arcybiskupów i biskupów. To oni w pierwszej połowie XV w. chcą reprezentować swoje Kościoły i razem, zgromadzeni na soborachsoborach, decydować o losie Kościoła powszechnego.
Sobór a papież
Przypomnij sobie okoliczności zakończenia wielkiej schizmywielkiej schizmy oraz zwołania soboru w Konstancjisoboru w Konstancji.
Przeczytaj dwa poniższe teksty i spróbuj przedstawić argumenty pomagające rozstrzygnąć problem: kto miał rację w sporze o wyższość soboru i papieża?
Zachodzi pytanie, czy św. Paweł działał przeciw prawu boskiemu i ludzkiemu, gdy sprzeciwiał się św. Piotrowi i to publicznie, wobec zgromadzonego Kościoła? [...] Ten bowiem opór Pawła nie był niczym innym w stosunku do Piotra, jak apelacją (od niego) do Kościoła. W sprawie wiary nie ma na ziemi (innego) sędziego nieomylnego i nie mogącego zboczyć od zasad wiary [...] jak tylko Kościół powszechny albo sobór powszechny istotnie ten Kościół reprezentujący. W sprawach wiary, tak jak może być odmieniony wyrok biskupa [...] i można zażądać wyroku papieża, tak i o papieżu można to samo powiedzieć w stosunku do soboru powszechnegopowszechnego.
Źródło tekstu: Jan Gerson, Traktat o apelacji od wyroków papieskich, 1418 r., [w:] Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich, oprac. Józef Garbacik, Kraków 1951 s. 215.
Tak jak wszystkie byty wywodzą się od jednego bytu [...] tak też wszelka władza bierze swój początek od jednego władcy, którym jest Bóg [...]. Jeden więc przeto papież będzie wedle tego powszechnym pasterzem owczarni pańskiej i całej rzeczypospolitej chrześcijańskiej księciem jedynym. [...] władza nadana papieżowi przez Chrystusa jest najobszerniejsza i w żaden sposób nie może być ograniczona. Udzielona została samemu tylko Piotrowi, bez dodawania mu do pomocy nikogo, z kim by miał wykonywać przyznaną mu jurysdykcję. [...] Ważnym jest postanowienie papieża Innocentego III, w którym orzeka [...], że sobór nie może nakładać praw papieżowi i że papież stoi ponad soborem [...].
Źródło tekstu 1: Jan Gerson, traktat o apelacji od wyroków papieskich, 1418 r., cyt. za: Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich, s. 215.
Dzieje struktury Kościoła tworzonej przez duchownych i instytucje nie wyczerpywały historii chrześcijaństwa w Europie. O życiu religijnym mieszkańców Europy w okresie tuż po chrystianizacji wiemy bardzo niewiele. Z ułamków świadectw układa się obraz mniej lub bardziej swobodnego mieszania dawnych oraz chrześcijańskich wierzeń i zachowań religijnych. Zależnie od okresu chrystianizacji, od IX do XIII w. coraz większą rolę odgrywa nauczanie wiary przez duchownych w okręgach związanych z klasztorami i w parafiach. Od XIV w., a zwłaszcza w okresie wielkiej schizmy, nasila się dążenie do wypełnienia rytuałów emocjami, do indywidualnego przeżywania wiary. Prowadzi to do ożywienia ruchów uznawanych przez Kościół ortodoksyjny za heretyckie. Akcentowały one wagę decyzji i praktyk religijnych jednostki, postulowały dopuszczenie jak najszerszych grup ludzi do przeżywania liturgii i nauczania. I krytykowały bogactwo hierarchii Kościoła oraz jej oderwanie od problemów zwykłych wiernych. Kościół schyłku epoki był bardzo zwarty jako struktura, ale pod wieloma względami rozpadał się na wiele grup, głębiej niż w heroicznym okresie chrystianizacji.
Poglądy wyklęte
Potępiając Jana Husa, papież Marcin V musiał zacytować jego poglądy. Dzięki temu dziś możemy je poznać.
Spróbuj uporządkować poglądy Jana Husa według kolejności – od najbardziej sprzecznych z konstrukcją i poglądami Kościoła rzymskiego w 1 połowie XV w., po takie, które mogłyby być z nimi zbieżne. Uzasadnij swój wybór odwołując się do wiedzy o przemianach Kościoła w pełnym i późnym średniowieczu.
Źródło: Bulla papieża Marcina V, Inter cunctas, 22 II 1418, cyt. za: Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich, Kraków 1951, s. 214‑215.
Piotr nie jest, ani nie był głową świętego, katolickiego Kościoła.
Godność papieska wyrosła z władzy cesarza; przewodnictwo i ustanowienie papieża wyszło od władzy cesarza.
Jeden jest święty, powszechny Kościół, który jest powszechnością wybranych.
Kapłani Chrystisa żyjący wedle jego praw, mając pismo św. [...] dla zbudowania ludu, winni głosić kazania bez przeszkód, choćby byli pod klątwą. Choćby papież czy jakiś prałat zakazał takiemu kapłanowi wygłaszać kazania, nie powinien podwładny słuchać.
Kler przez cenzury kościelne, klątwę [...] i interdyktinterdykt [...] podporządkowuje sobie lud świecki, pomnaża chciwość, proteguje złość i przygotowuje drogę Antychrystowi.
Społeczeństwo
Społeczeństwa średniowieczne stale się zmieniały. I to w różnym rytmie. Cechą wspólną tych zmian była wysoko stawiana wartość więzi osobistych. Łączyły one wodza plemienia z jego członkami, króla z wasalami, opata z mnichami, wreszcie rycerza z jego chłopami. Wzajemne zobowiązania były regulowane lokalnymi tradycjami prawnymi. Były też bardzo elastyczne, co pomagało przetrwać społecznościom zmienne koleje dziejów. Z biegiem czasu więzi osobiste traciły znaczenie na rzecz zobowiązań prawnych. Wówczas poszczególne grupy zaczęto łączyć ze sobą wspólnym dla nich prawem. Pojawiający się w ówczesnych źródłach trójpodział na duchownych, rycerzy i 'stan trzeci' był tylko modelem. Różnorodność sytuacji prawnej i gospodarczej wśród rycerstwa i chłopstwa w Europie była ogromna. Wspólną cechą przez wieki była dominacja wojowników, później rycerstwa i szlachty w strukturach władzy. Ale i tu w XIV - XV w. widać zmiany, gdy na Zachodzie coraz większą rolę zaczynają odgrywać urzędnicy króla wywodzący się z mieszczaństwa.
Dla zainteresowanych
Piramida feudalna
Czasami ulegamy pokusie, by patrzeć na społeczeństwo średniowieczne jako zbudowane według modelu piramidy. Ale na czele tej społeczności nie stał sam król. Obok niego lub ponad nim był papież. A sam król mógł być zależny od innego władcy. Jeśli poniżej króla stali królewscy wasale, to nierzadko byli oni również wasalami innych władców. Z kolei wasale królewskich wasali mogli być jednocześnie... wasalami króla. Nawet najniżej stojący chłopi byli winni posłuszeństwo i królowi i swoim panom. A przecież oprócz tego były jeszcze klasztory, których opaci często nie podlegali nikomu. A byli panami i rycerzy, i chłopów. Wreszcie, samo pojęcie więzi wasalnych nie było powszechne i nigdy nie przybrało jednej formy dla całego Zachodu.
Wielką zmianą w czasie rozkwitu średniowiecza była odnowa życia miejskiego. Mieszczanie rządzący się odrębnym prawem niż mieszkańcy wsi nie mieścili się w żaden sposób w ramach dotychczasowych modeli życia społecznego. Podobnie zresztą jak zamożni chłopi czy Żydzi. Odmienność realnej sytuacji społecznej od tej, którą przedstawiano jako model, prowadziła do konfliktów. Bunty chłopskie, wystąpienia plebsu przeciw patrycjuszom w miastach widziano jako zachwianie porządku społecznego. Ale były one też sygnałem słabości języka, którym opisywano rzeczywistość ówczesnego społeczeństwa. Nieprawdziwy obraz zderzony z rzeczywistością rodził wśród Europejczyków chęć walki z nim lub próby dopasowania do niego rzeczywistości. Zazwyczaj dominowała ta druga tendencja.
Siła zjednoczonych miast
Miasta odgrywały bardzo zróżnicowane role w społeczności średniowiecznej. Najczęściej – i słusznie – kojarzą się z ośrodkami handlu i wytwarzania wyrobów rzemiosła. Ale odgrywały, także w Polsce, ważną rolę ośrodków stabilizujących porządek społeczny. W okresie załamania królewskiego i książęcego wymiaru sprawiedliwości brały na siebie obowiązek pilnowania przestrzegania prawa.
Przeczytaj treść układu zawartego w 1302 r. przez miasta wielkopolskie. Przypomnij sobie, kto wówczas panował i w jakich okolicznościach politycznych. Spróbuj uzasadnić, dlaczego taki związek mógł być konieczny dla spokoju mieszkańców Wielkopolski.
[...] my, radni i wszyscy mieszkańcy Poznania, Kalisza, Gniezna i Pyzdr [...] złączyliśmy się na zawsze nierozerwalnym układem i związkiem zgody. Pragnąc okiełznać okrucieństwo niegodziwców postanowiliśmy, że jacykolwiek grabieżcy, rozbójnicy czy złodzieje wyrządzą szkody wspomnianym miastom, obowiązani jesteśmy ścigać sądownie tych złoczyńców, jednomyślnie uzgadniając tak prace, jak i wydatki związane ze wspomnianymi sprawami. Również uchwaliliśmy, że jeśliby ktoś w którymś z wymienionych miast popełnił zabójstwo, lub kogoś zranił, [...] winien być wygnany z kraju; i w jakimkolwiek mieście lub jego sąsiedztwie przebywać będzie, sąsiednie miasto prawnie i sądownie powinno go ścigać na koszt wspomnianych miast.
Zmiany gospodarcze
Ludzie, a dopiero później ziemia - takie były przez wieki podstawy zamożności społeczeństwa średniowiecznego. Przez wieki, ale nie na zawsze. Początkowo najważniejsi byli ludzie, bo ziemi było pod dostatkiem. W chwili rozwoju gospodarki średniowiecznej, od XI w. do początku XIV w., liczba mieszkańców gwałtownie się powiększała. I wówczas to ziemia stała się źródłem i wyznacznikiem bogactwa. Ale gdy czarna śmierć zebrała swoje żniwo, znów ludzie okazali się cenniejsi od ziemi, bo bez nich nawet najżyźniejsze pola nie dawały plonów. W tym wiejskim świecie rewolucyjne znaczenie miało wprowadzenie na większą skalę w XI‑XII w. wymiany pieniężnej. Oznaczało to ożywienie handlu, wprowadzenie łatwo gromadzonego i przekazywanego pieniądza jako narzędzia do mierzenia wartości pracy i prestiżu. Przyśpieszało to działalność gospodarczą, ale także kariery społeczne oparte na gromadzeniu majątku.
Moneta nie tylko do płacenia
W średniowieczu przez długi czas monety służyły zupełnie innym celom, niż dziś. Bite w niewielkiej liczbie, ale w cennym metalu, miały ogromną wartość. Nie używano ich więc do wymiany handlowej, bo kupić coś do domu byłoby trudno – nie było czym wydawać reszty. Monety takie pełniły funkcje prestiżową i propagandową (jako oznaka bogactwa władcy i sposób na przekazanie oglądającym komunikatu). Dopiero w XIII‑XV w., gdy powszechniejsza stała się moneta srebrna o mniejszej wartości, można było sięgnąć po złoto w aktywności gospodarczej (moneta jako środek płatniczy). Funkcja ekonomiczna nie wykluczała jednak funkcji propagandowej.
Przypomnij sobie dzieje Królestwa Francji w 2. połowie XIII i początkach XIV w. Opisz przedstawienie na monecie króla Filipa IV Pięknego i spróbuj uzasadnić, dlaczego w taki właśnie sposób ukazano króla? Użyj pojęć „majestat królewski”, „berło władzy”, „różdżka sprawiedliwości”, „władca tronujący”. Jeśli napotkasz obce Ci zwroty, znajdź je w encyklopedii (np. cyfrowej).
Gospodarka średniowiecznej Europy była stale zależna od sił natury. Zmiany klimatyczne umożliwiły najpierw jej bezprzykładny rozwój w XI‑XIII w. (tzw. optimum klimatyczne), a później doprowadziły do kryzysu w czasach tak zwanej małej epoki lodowcowej (XIV‑XV w.). Jednak ten drugi kryzys nie nabrał tak ostrego charakteru, jak wcześniejsze załamania spowodowane klęskami naturalnymi, bo w XIV‑XV w. Europa powoli przestawała być światem wiejskim. Miasta i handel odgrywały coraz ważniejszą rolę w życiu gospodarczym. Nieurodzaj można było złagodzić zakupem zboża nawet w odległych krajach. A środki na to zdobywano, sprzedając produkty rzemiosła. Nie było tak jednak wszędzie, np. społeczności żyjące na wschód od umownej granicy wytyczonej biegiem rzeki Łaby, utrzymywały się w większym stopniu z produkcji rolniczej. Coraz wyraźniej rysował się podział ziem europejskich na przestrzeń zdominowaną przez miasta, rzemiosło, handel i tę, w której rolnictwo nadal odgrywało ważną rolę w życiu gospodarczym. Jednak nic nie było jeszcze przesądzone, bowiem i tu, i tam zdarzały się znaczące odstępstwa od tej reguły.
Granice gospodarki
Kultura
Często mówi się o trzech epokach w sztuce okresu średniowiecza: przedromańskiej, romańskiej i gotyckiej, z epizodem przejściowym w dziełach sztuki XIV‑XV w. zapowiadających renesans. Taka klasyfikacja nie powinna jednak przesłaniać ogromnej różnorodności lokalnych form sztuki, szkół i trendów widocznych w rzeźbie, architekturze, zabytkach miniatorstwa czy rzemiosła artystycznego. W całym okresie sztuka opisuje rzeczywistość jako przestrzeń złożoną z wielu wymiarów. Zrozumienie jednej z tych warstw to za mało. Człowiek powinien podążać nie tylko za dosłownymi znaczeniami ziemskich znaków i obrazów. Należało zgłębiać ich znaczenie symboliczne. Bo to ono prowadzi do prawd głębszych, opisujących rzeczywistość Zbawienia.
Zmarli, ale ciągle aktywni
Jak przekazać innym prawdy uważane przez siebie za najważniejsze? Nawet dziś jest to dla nas trudne. Jeszcze trudniejsze było to w społeczności, która w niewielkim stopniu posługiwała się pismem. Jak już widzieliśmy niejednokrotnie w czasie naszych spotkań, w średniowieczu w tym celu chętnie sięgano po obrazy. Ale czy można w ten sposób przekazać skomplikowane komunikaty?
Przypomnij sobie, jak zmieniała się wrażliwość estetyczna ludzi średniowiecza? Co było dla ówczesnych Europejczyków ważniejsze – symbol, czy wierne odwzorowanie otaczającej rzeczywistości?
Życie wieczne było oczywistością dla zdecydowanej większości średniowiecznych. Śmierć nie była czymś ostatecznym, lecz prawdziwą bramą do innego świata. Po jej przejściu człowiek nie tylko nadal żył, ale pozostawał w ścisłym związku z żyjącymi w świecie doczesnym. Żywi nie mogli wejść do jego świata. Ale swoją wartość utrzymywały ich prośby do Boga za jego duszę i jego aktywność w intencji pozostałych w świecie doczesnym.
Tematyka religijna dominuje w zabytkach sztuki, ale kultura średniowiecza nie może być opisywana tylko przez nie. Ludzie ówcześni, tak jak i dziś, bawili się i regulowali swoje spory także bez odwoływania się do treści religijnych lub w niewielkim stopniu nawiązując do nich. Kwintesencją tej kultury świeckiej było życie dworskie. Ale kultura to także życie grup niżej stojących w hierarchii społecznej. Ich udział w korzystaniu z dóbr kultury rósł wraz z rozwojem kształcenia. Już nie tylko duchowni i rycerze, a kupcy kupowali książki i zamawiali obrazy, których treść pozwalała im snuć własne rozważania religijne i etyczne. Wiążą się z klasztorami nowych zakonów, które szeroko otwierają się na nauczanie mieszczan. Elity zmieniają się. Zmienia się również charakter wpływów kształtujących kulturę europejską. Od czasów rekonkwistyrekonkwisty, a zwłaszcza wypraw krzyżowych coraz większe znaczenie mają wpływy Wschodu. Od świata arabskiego i bizantyńskiego przejmuje się treści sięgające czasów antycznych, ale także rozwiązania technologiczne, inżynierskie, a nawet wzorce estetyczne. Kultura średniowiecza od XI w. staje się coraz bardziej otwarta. Jest gotowa, by wyruszyć w wielką podróż dookoła świata.
A kto to?
Historia średniowiecza to bardzo męska opowieść. Kobiety na pierwszym planie gry politycznej pojawiają się w niej bardzo rzadko. Z wyjątkiem władczyń nieczęsto przewijały się na kartach kronik. Ale nie powinniśmy zapominać, że to one odpowiadały za wprowadzenie dzieci w świat kultury. To dzięki zakonnicom ich rodziny wierzyły, że mają stałe oparcie w świecie świętych. Bo to zakonnice miały się stale modlić o zbawienie rodzin. Zakonnicy mieli inne zadania...
Przypomnij sobie, jakie role odgrywały w społeczeństwie średniowiecznym kobiety. Jak były przedstawiane?
Przyjrzyj się ilustracjom, przeczytaj towarzyszące im podpisy - i zestaw argumenty, które pozwolą Ci wygłosić krótką, 5‑minutową mowę na temat: „Więcej niż jedna. Kobiety w społeczeństwie średniowiecza”.
Kobieta nauczająca mnichów geometrii. Nie jest to scena realna, ale symboliczna. Wskazuje jednak na akceptowanie przekonania, że mądrość i wiedza nie mają związku z płcią.
Mniszka niemiecka, Hildegarda z BingenHildegarda z Bingen, spisuje objawienia przekazane jej przez Ducha Świętego. Kapłan wysłuchuje jej opowieści, by przekazywać je kolejnym słuchaczom. Wiele mniszek średniowiecznych było darzonych szczególnym szacunkiem za pełne wyrzeczeń życie. Ale były i takie, które szanowano za szczególnie bliski kontakt z Bogiem i za próby przekazania tego, co było zamknięte przed zwykłym śmiertelnikiem – wiedzy o prawdziwym kształcie świata. Hildegarda z Bingen tworzyła nie tylko pisma religijne, ale też muzyczne czy opisujące świat natury. Można powiedzieć, że wyprzedziła renesans o kilka wieków.
Christine de PisanChristine de Pisan czytająca swoje utwory mężczyznom. Kobiety średniowieczne były twórczyniami nie tylko pism religijnych. Były też poetkami, autorkami traktatów o wychowaniu. Chrisitne de Pisan potrafiła sprzeciwić się przekonaniu większości co do drugorzędnej roli kobiety w społeczeństwie i walczyć o równe traktowanie. Nie zawsze twórczość kobiet spotykała się z natychmiastowym, pozytywnym odbiorem. Ale sama idea kobiety jako twórczyni była akceptowana, nawet jeśli nie przez wszystkich mężczyzn.
Dla zainteresowanych
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Czy sztuka średniowieczna jest nudna? rozmowa z dr hab. Romualdem Kaczmarkiem
Zamiast podsumowania
Prawdziwe średniowiecze nie było epoką, którą dziś łatwo pokochać. Było skomplikowane, wielobarwne i wielokształtne. Spróbuj napisać krótką rozprawkę, narysować lub namalować obraz, albo stworzyć instalację, która odpowie na pytanie: Kim byłbym w średniowieczu i kim chcę być dziś? Opowiedz o tym klasie...
Umieść na osi czasu najważniejsze wydarzenia wymienione w podręczniku. Zapisz je w odpowiednich rubrykach i kliknij przycisk „Utwórz oś czasu”.
Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:
umiejętność:
wiedzę:
zrozumienie: