Przeczytaj
Nie wszystko, co nazywamy sprzecznością, jest sprzecznością w znaczeniu logicznym
Pojęcie sprzeczności występuje w języku potocznym w bardzo wielu znaczeniach. Możemy na przykład powiedzieć, że bijemy się z myślami, gdy rozważamy, czy poprzeć jakiegoś kandydata w wyborach parlamentarnych, czy nie. Niektórzy określają ten stan jako stan wewnętrznej sprzeczności, czy sprzecznych przeświadczeń. Nie jest to jednak trafne z logicznego punktu widzenia. Logicznie rzecz ujmując, rozważamy słuszność pewnego stwierdzenia, brzmiącego na przykład:
Kandydat X to dobry materiał na parlamentarzystę.
To, co ktoś nazywa w tym przypadku biciem się z myślami czy wewnętrzną sprzecznością („raz wydaje mi się, że jest dobry, raz, że nie jest dobry”), jest przejawem rozważania mocy argumentów za i przeciw wyrażonej w powyższym stwierdzeniu tezie. Nie jesteśmy pewni, czy to jest teza słuszna, czy niesłuszna. To nie to samo, co sprzeczność. Sprzecznością byłoby dopiero, gdybyśmy zaakceptowali jako jednocześnie prawdziwe dwa stwierdzenia:
Kandydat X to dobry materiał na parlamentarzystę.
Kandydat X nie jest dobrym materiałem na parlamentarzystę.
Istotą dość powszechnego doświadczenia sprzeczności wewnętrznej jest rozdarcie decyzyjne – jeżeli dwie różne emocje popychają nas w różnych kierunkach, doświadczamy wewnętrznej udręki czy niemocy. Mamy oto ochotę iść do kina i poczucie obowiązku wobec bliskiej osoby, której zobowiązaliśmy się pomóc w czymś. Z logicznego punktu widzenia nie jest to sprzeczność. Stan rozdarcia może natomiast przerodzić się w sprzeczność, kiedy postanowimy wyrazić go w postaci dwóch zdań logicznie wykluczających się, co do których utrzymujemy jednocześnie, że oba są prawdziwe.
W obecnej sytuacji powinienem raczej pomóc X, niż pójść do kina.
W obecnej sytuacji powinienem raczej iść do kina, niż pomóc X.
Wyrażenia sprzeczne często powstają w intencji wskazania na rozdarcie wewnętrzne, czyli na stan emocjonalny autora wypowiedzi, a nie w celu wyrażenia jakiegoś przekonania. Nie każda jednak wypowiedź, która ma taką intencję, jest od razu sprzecznością. Weźmy stwierdzenie:
Kocham cię i nienawidzę jednocześnie.
Zdanie powyższe samo w sobie nie jest sprzecznością logiczną. Jego autor stwierdza jedynie współwystępowanie w nim dwóch jakościowo różnych stanów emocjonalnych w stosunku do tej samej osoby. Jednak żeby to zdanie stało się częścią sprzecznej logicznie wypowiedzi, należy je uzupełnić zdaniem stwierdzającym, że współwystępowanie tych stanów jest niemożliwe. Sprzeczna będzie dopiero wypowiedź:
W sercu osoby kochającej nie ma miejsca na nienawiść do obiektu jej uczuć.
Kocham cię i nienawidzę jednocześnie.
Sprzeczność jest więc pewną cechą stwierdzenia, bądź relacji między dwoma stwierdzeniami. Interesujący jej przykład znajdziemy w aforyzmie Stanisława Jerzego Leca. Czytamy więc:
Aforyzmy, fraszkiPierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć.
Zastanów się chwilę, na czym polega sprzeczność w wypowiedzi Leca. Autor posługuje się tu pojęciem nieśmiertelności, którego znaczenie sprawia, że znajdujemy dwie opozycje, wzajemnie się wykluczające: śmierć i nieśmiertelność. Nieśmiertelność jest rozumiana jako życie i niepodleganie śmierci – zachodzi więc między nimi relacja wzajemnej sprzeczności. Druga opozycja to opozycja śmierci i nieśmiertelności pojętej jako trwanie wieczne, więc niedoczesne, pozaczasowe, a zatem pośmiertne. Mimo to takie rozwiązanie jest pozorne, ponieważ nie znosi sprzeczności między śmiercią a nieśmiertelnością, ich niezgodność pozostaje w mocy.
Trzy postaci zasady sprzeczności według Arystotelesa
Pierwszym filozofem, który szczegółowo opisał zjawisko sprzeczności, był Arystoteles. Podał kilka ujęć zasady sprzeczności. Szczegółowo je przebadał i poklasyfikował polski wybitny logik Jan Łukasiewicz. W pracy O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa podaje trzy główne wersje zasady sprzeczności:
Najbardziej interesuje nas tutaj wersja logiczna zasady sprzeczności. Przechodzimy teraz do jej wyjaśnienia.
Definicja sprzeczności logicznej
Sprzeczność a przeciwstawność i wykluczanie
Wielu logików spiera się też o różnice między wypowiedziami sprzecznymi logicznie a stwierdzeniami przeciwstawnymiprzeciwstawnymi i wykluczającymiwykluczającymi się. Relacja wykluczania zachodzi między dwoma stwierdzeniami, które nie mogą być jednocześnie prawdziwe:
Ten samochód jest zielony. Ten samochód jest czerwony.
Nie są to jednak wypowiedzi sprzeczne logicznie, bo nie przypisują lub odmawiają temu samemu przedmiotowi (samochodowi) tej samej cechy. Sprzeczność logiczna musiałaby mieć postać taką:
Ten samochód jest zielony. Ten samochód nie jest zielony.
Relacja przeciwstawności zachodzi między dwoma zdaniami szczegółowymi, które przypisują jakiejś klasie zjawisk czy rzeczy przeciwstawne cechy. Przykład:
Wszystkie samochody są zielone. Żaden samochód nie jest zielony.
Widzimy, że różnica między sprzecznością logiczną a przeciwstawnością i wykluczeniem jest taka, że wypowiedź logicznie sprzeczna zawiera dwa stwierdzenia, które nie mogą być jednocześnie ani fałszywe, ani prawdziwe, podczas gdy przeciwstawność i wykluczenie mają miejsce wtedy, gdy dwa stwierdzenia nie mogą być jednocześnie prawdziwe, choć mogą być jednocześnie fałszywe.
Część logików uważa, że przeciwstawność i wykluczenie stanowią pewne postaci sprzeczności logicznej i proponuje, żeby definiować sprzeczność ogólniej, tj. jako taką relację między dwoma stwierdzeniami, że nigdy, w żadnym możliwym świecie nie mogą być jednocześnie prawdziwe. W niniejszej lekcji będziemy jednak odróżniać od siebie sprzeczność, przeciwstawność i wykluczanie.
Słownik
(gr. ontos – bytujący) – dział filozofii zajmujący się badaniem rzeczywistości jako całości; w ramach ontologii próbuje się odpowiedzieć na pytania typu: „Co istnieje?”, „Co to znaczy, że coś istnieje?” „Jakie istnieją rodzaje bytów?”, „Czy istnienie jest stopniowalne?”; zazwyczaj słowa ontologia używa się zamiennie z pojęciem metafizyka; niekiedy jednak pojęcie metafizyka stosuje się w odniesieniu do badania bytów niematerialnych
relacja między dwoma zdaniami, która przypisuje jakiejś klasie przedmiotów lub osób przeciwstawne sobie cechy
zbiór cech pozwalających wyodrębnić jej desygnat spośród wszystkich rzeczy, osób lub właściwości
relacja między dwoma zdaniami polegająca na tym, że nigdy nie mogą być jednocześnie prawdziwe, choć mogą być jednocześnie fałszywe