Odrodzenie – ale powolne i częściowe

R1Ods1bk3ozsF

Czy podzielona na księstwa Polska musiała się zjednoczyć? opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Czy podzielona na księstwa Polska musiała się zjednoczyć? opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Czy podzielona na księstwa Polska musiała się zjednoczyć? opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Czy podzielona na księstwa Polska musiała się zjednoczyć? opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Czy podzielona na księstwa Polska musiała się zjednoczyć? opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Czy podzielona na księstwa Polska musiała się zjednoczyć? opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Czy księstwa Piastów musiały się zjednoczyć w jedno Królestwo Polskie? Jeżeli patrzy się na dzieje z perspektywy współczesnej Polski, pytanie może wydać się dziwne: przecież Polska istniała od czasów Mieszka I. Nie da się jednak pogodzić z taką wizją przeszłości faktu, że księstwa śląskie nigdy nie weszły w skład Królestwa, chociaż ich władcy uważali się za naturalnych dziedziców Królestwa Polskiego. Dlaczego zatem niektóre księstwa Piastów stały się częścią zjednoczonej Polski, a inne pozostały poza jej granicami?

Wspólnota

W XIII wieku zmiany społeczne zachodzące w Polsce były związane z napływem osadników z zagranicy. Ich włączanie się w życie miejscowej ludności przebiegało w różnym tempie. Zwłaszcza w miastach, ale i wsiach zakładanych przez zwarte grupy osadników wyraźnie odczuwano odmienność przybyszów. Z kolei wynikiem rozbicia politycznego Polski, trwającego od 1138 roku, było poczucie pogłębiania się podziałów regionalnych wśród elit. Nie u wszystkich te tendencje budziły entuzjazm. Jednym z elementów zmian poprzedzających zjednoczenie polityczne było dążenie do budowania i wzmacniania wspólnoty obejmującej wszystkich Polaków.

Zjednoczenie Polski: idea i potrzeby społeczne

Wśród elit księstw piastowskich XII–XIII wieku przekonanie o istnieniu jednej wspólnoty Polski nigdy nie zniknęło. Było to ściśle związane z pamięcią o wspólnej przeszłości, dziejach Piastów sięgających czasów chrystianizacji. Do wspólnoty pochodzenia władców odwoływano się w czasie sporów o dziedziczenie ziem po zmarłych książętach. Starania o przejęcie władzy nad Krakowem szczególnie pobudzały książąt do sięgania po argumenty historyczne. Najczęściej ograniczały się one do podkreślania bliskich więzi ze zmarłym władcą lub jego poprzednikiem. Jednak w tle sporów powstawały kroniki spisywane w każdej niemal prowincji, a w nich wyraźnie kreślono obraz wspólnoty pochodzenia całej dynastii.

Daleka była jednak droga od świadomości tej wspólnoty do apeli o polityczne zjednoczenie ziem dawnej Polski. Pierwsze ślady takiej myśli dostrzega się w powstałych w połowie XIII wieku biografiach św. Stanisława, biskupa krakowskiego. Pojawia się w nich idea oczekiwania na władcę, który zjednoczy Polskę i założy na głowę koronę królewską. Powstanie takiej myśli w środowisku krakowskich elit było zupełnie naturalne. Świetność miasta jako stolicy całego kraju, a nie tylko jednej z dzielnic, była żywa w pamięci duchownych dzięki rocznikom i kronikom. Żaden ośrodek tak wiele nie stracił na podziałach kraju, jak Kraków. Duchowieństwo było pierwszym środowiskiem, w którym idea zjednoczenia Polski zyskała popularność. Sprzyjał temu kształt organizacji Kościoła katolickiego. Archidiecezja gnieźnieńska obejmowała wszystkie ziemie Piastów. Nawet poszczególne diecezje były od schyłku XII wieku podzielone między kilka księstw, co utrudniało funkcjonowanie Kościoła.

Znaczenie podziału Polski na księstwa dla dziejów Polaków według Żywotu św. Stanisława

Niezadowoleni z nadmiernego podziału kraju byli również możni. Owszem, do połowy XIII wieku zyskiwali na osłabieniu władzy książąt, ponieważ w małych księstwach powstawały dziesiątki godności dworskich. W skali kraju zdecydowanie więcej rycerzy mogło więc zostać marszałkami dworu, łowczymi czy podczaszymi. Łatwiej było im też wywierać nacisk na słabego księcia, by zechciał ich obdarować dobrami ziemskimi i przywilejami podatkowymi. Jednak w 2. połowie XIII wieku wszystko, co można było osiągnąć w ten sposób, zostało już uzyskane. A podziały polityczne rodziły konflikty, w których trzeba było walczyć z krewniakami i powinowatymi. Rodziny rycerskie były bowiem szeroko spokrewnione, posiadały siedziby i dobra w różnych księstwach.

Z powodów gospodarczych zjednoczenie kraju popierała część mieszczan, dla których kłopotliwy był ówczesny system podatkowy. Każdy książę starał się na swojej ziemi stworzyć możliwie wiele punktów poboru opłat od kupców. Dodatkowo władca mógł wprowadzać przymus sprzedaży przewożonego przez kupców towaru w jego miastach i specjalne opłaty za jego przechowywanie (tak zwane prawo składu). Z kolei niektórzy z władców zabraniali sprzedaży towarów ze zwaśnionych z nimi państw na terenie swojego księstwa. Wszystko to utrudniało prowadzenie handlu. Na dodatek wielu słabych książąt w XIII wieku nie radziło sobie z zabezpieczeniem kupców przed rabunkiem na drogach. Zjednoczenie księstw pod władzą jednego, silnego księcia mogło rozwiązać te problemy. Choć widać było także zagrożenie: silny władca nie był skory do wydawania przywilejów dla miast. Niestety, o przekonaniach mieszczan wiemy niewiele. Większość z nich podążała za decyzjami swego księcia. To jednak wystarczyło. W 2. połowie XIII wieku dążenia polskich elit do spokojnego rozwoju i starania książąt o zdobycie przewagi nad współrodowcami znalazły wspólny cel – zjednoczenie Polski.

Dziedzice królestwa i królowie Polski

Badacze od lat zastanawiają się, który z książąt jako pierwszy starał się zjednoczyć Polskę. Wskazuje się na Henryka I Brodatego, księcia władającego Śląskiem, Małopolską i połową Wielkopolski. Jednak on nigdy nie nazywał siebie władcą Polski. Zawsze podkreślał, że on i jego syn rządzili kilkoma księstwami. Szanował ich odrębność. W ciągu całego XIII wieku wielu książąt dążyło do objęcia swoją władzą kilku księstw. Ale większość z nich nie sugerowała, że te ziemie stworzą zjednoczoną Polskę. Dziedziczący po nich rządy swobodnie dzielił się księstwami. Żaden nie używał oficjalnego tytułu władcy Polski.

Przełomowy charakter miały starania o koronę królewską podjęte przez księcia wrocławskiego Henryka IV ProbusatX8Nwk6Imw_000tp001Henryka IV Probusa, po zajęciu Krakowa w 1290 roku. Książę był wychowankiem króla czeskiego Przemysła Ottokara IItX8Nwk6Imw_000tp002Przemysła Ottokara II. Długoletni pobyt na dworze w Pradze i współpraca z królem zainspirowały go do własnych starań. Niestety, zmarł, zanim zrealizował swoje marzenia. Jednak idea koronacji na króla Polski nie zginęła. Podjął ją Przemysł IItX8Nwk6Imw_000tp003Przemysł II, książę Wielkopolski i Pomorza. Został koronowany na króla Polski w Gnieźnie w 1295 roku. Jego rządy były jednak ograniczone i przestrzenią (władał dwoma regionami Polski), i czasem (zginął w wyniku zamachu w 1296 roku).

Walka o spadek po Przemyśle II rozegrała się między książętami Henrykiem III GłogowczykiemtX8Nwk6Imw_000tp004Henrykiem III Głogowczykiem, Władysławem ŁokietkiemtX8Nwk6Imw_000tp005Władysławem Łokietkiem oraz królem Czech, Wacławem IItX8Nwk6Imw_000tp006Wacławem II. Ostatecznie zwycięsko wyszedł z niej ten ostatni, który już wcześniej sprawując władzę w Małopolsce, zajął Wielkopolskę i koronował się w 1300 roku na króla Polski. Wacław II miał wielkie zasługi w zaprowadzeniu pokoju na podległych mu ziemiach. Jednak jego władza spotkała się z oporem wśród książąt piastowskich. Polska korona królewska na głowie członka obcej dynastii była dla nich zniewagą. Henryk Głogowczyk cały czas tytułował się dziedzicem Królestwa Polskiego. Wrogi czeskiemu władcy był Władysław Łokietek. Każdy z książąt z osobna był jednak zbyt słaby, by zagrozić monarsze. Mimo niezadowolenia części elit Wacław II rządził Polską do śmierci w 1305 roku. Władzę nad krajem i koronę przekazał synowi, Wacławowi III, który niestety zmarł już w 1306 roku.

Władysław Łokietek w czasie rządów Wacława III prowadził zbrojne działania na terenie ziemi sandomierskiej. Następnie udało mu się zająć Kraków, rodzinne Kujawy oraz Pomorze. Znaczną część Wielkopolski zajął jednak Henryk III Głogowczyk. Po kilkuletnich walkach obaj książęta zawarli układ pokojowy. Żaden z nich nie uznawał zwycięstwa drugiego, nie mieli oni też odpowiednio silnego autorytetu wśród elit polskich, by sięgnąć po koronę królewską, choć Henryk miał zamiar zostać królem, jego śmierć i nieudolność synów spowodowała, że Władysław Łokietek zajął całą Wielkopolskę. Dopiero wówczas Łokietek mógł swobodnie poczuć się panem Polski.

Po względnym uspokojeniu sytuacji w kraju i zabezpieczeniu granic Łokietek w 2. dekadzie XIV wieku powrócił do starań o koronę królewską. Jedyny potężny konkurent wśród Piastów, Henryk Głogowczyk, zmarł w 1309 roku. Natomiast król Jan Luksemburski zaangażowany był w konflikty w Europie Środkowej. Korzystając z tego, Władysław uzyskał ogólnikowe przyzwolenie papieża na koronację, która miała miejsce w 1320 roku w Krakowie. Zapoczątkował tym tradycję krakowskich koronacji królewskich. Niestety jego królewskiej godności nie uznawał władca czeski, niechętni byli mu również książęta śląscy i mazowieccy. Pomimo tego Łokietek zamierzał świadomie przekazać swoją godność synowi, Kazimierzowi.

RBMWJSi1G6io5

zdjęcie przedstawiające Opactwo w Sulejowie, w którym odbył się wiec rycerstwa, które zdecydowało o wysłaniu do papieża prośby o koronację Łokietka

Gdy Kazimierz objął tron po śmierci ojca w 1333 roku, zmienił dotychczasową politykę. Choć nie stronił od konfliktów zbrojnych, szukał pokoju z silniejszymi sąsiadami. Po długich negocjacjach zawarł w 1339 roku porozumienie z królem Czech na zjeździe w WyszehradzietX8Nwk6Imw_000tp009zjeździe w Wyszehradzie. W zamian za rezygnację Jana z tytułu króla Polski, Kazimierz zaakceptował prawo Luksemburga do zwierzchności feudalnej nad książętami śląskimi. Dłużej toczyły się rozmowy z Krzyżakami. Ostatecznie w 1343 roku zgodzili się oni na podpisanie układu pokojowego w KaliszutX8Nwk6Imw_000tp00Aukładu pokojowego w Kaliszu, który gwarantował im większość ich dotychczasowych zdobyczy. Kazimierzowi gwarantował natomiast bezpieczeństwo na zachodniej granicy. Swą energię skierował na wschód. Tu, korzystając z walk dynastycznych na Rusi, zajął znaczną część Rusi Czerwonej, tak zwaną Ruś Halicką. Był to właściwie jego jedyny sukces militarny, ponieważ ponad toczenie wyczerpujących wojen (jak robił to jego ojciec), przedkładał prowadzenie rozmów dyplomatycznych.

Kapsuła czasu

Kazimierz i ziemie piastowskie
Po zakończeniu II wojny światowej i wytyczeniu nowych granic politycznych mówiono, że Polska wróciła do piastowskich korzeni. Nie wiemy, jak dokładnie przebiegała granica kraju za rządów Bolesława Chrobrego. Natomiast więcej możemy powiedzieć o schyłku epoki Piastów.

R1ODXrdeZGJJq

Polska Kazimierza Wielkiego Źródło: Polska Kazimierza Wielkiego.

R1BjlaYd2DAKj

Mapa współczesnej Polski Mapa współczesnej Polski Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY 3.0.

Za rządów Kazimierza Wielkiego całkowicie zmieniła się polityka wewnętrzna. Król dążył do centralizacji zarządzania krajem. Systematycznie zmniejszał liczbę urzędników dzielnicowych, wzmacniał urzędniczy aparat centralny. Chciał ograniczyć samodzielność miast. W tym celu powołał jeden centralny sąd w Krakowie, do którego z apelacjami i zapytaniami miały zwracać się wszystkie miasta i wszyscy mieszczanie Królestwa. Do tej pory kierowali oni bowiem swoje pytania do różnych ośrodków zagranicznych uznawanych za autorytety w zakresie prawa miejskiego. Mniejszym sukcesem zakończyły się starania Kazimierza o ujednolicenie prawa czy monety. Elity dawnych księstw walczyły o uznanie ich odrębności prawnej. Monetę zaś traktowano bardzo użytkowo – każda, która miała wartość, była przydatna. Nieważne było, czy wyemitował ją król.

Aby zmodernizować swoje państwo, Kazimierz chciał oprzeć się na wykształconych prawnikach. Był to trend wspólny wielu ówczesnym królestwom, w których odchodzono od sprawowania władzy opartej jedynie na dobrych relacjach z przedstawicielami elit. Dążono do wzmocnienia struktur urzędniczych, tak by przychylność elit nie mogła zagrozić stabilności państwa. Król potrzebował w tym celu fachowców, wykwalifikowanych prawników, którzy by odpowiednio argumentowali za jego sprawą, posługując się prawem akceptowanym przez elity. W tym celu założył Akademię Krakowską – przyszły uniwersytet. Jej profil był ściśle prawniczy. Powstała jednak zbyt późno, by wykształceni tu bakałarze i magistrzy mogli wpłynąć na kształt zarządzania państwem. Król zmarł bowiem w 1370 roku. Jednak Akademia stała się ośrodkiem twórczego fermentu intelektualnego, poszerzając horyzonty kulturowe i polityczne elit polskich.

Śmierć króla nie była niespodziewana. Ponieważ jednak nie pozostawił po sobie synów, otwarta pozostawała sprawa następstwa tronu. On sam już dawno wyznaczył na swego następcę króla Węgier, ciotecznego brata, Ludwika Andegaweńskiego. Nie oznaczało to jednak spokojnej akceptacji jego kandydatury. Tradycja piastowskich praw do władzy nad Polską była wciąż bardzo silna. Nawet jeśli książęta Śląska i Mazowsza nie byli już brani pod uwagę, ich księstwa stały się lennami króla Czech i nie oczekiwano, że zostaną włączone do Królestwa. To ostatnie uważano chyba bardziej za domenę rodziny Łokietka niż ziemię rodu Piastów. Dla ojca i syna Królestwo mogło istnieć w tych granicach, które udało im się wywalczyć mieczem i piórem. Cała reszta, choć mogła wejść w obręb Królestwa, nie była niezbędna.