Od Gomułki do Gierka – Polska w latach 1957‑1981. Czasy, w których Polak został papieżem i narodziła się „Solidarność”
PRL w czasach Gierka - życie społeczne i kulturalne
Wydarzenia z grudnia 1970 roku stały się dla nowej ekipy rządzącej nie lada problemem. Społeczeństwo wyraźnie traciło już resztki zaufania do komunistycznych władz. Z PZPR wystąpiło na początku 1971 roku ok. 60 tysięcy członków. Strajki udało się co prawda wygasić, jednakże za cenę rezygnacji z planowanej podwyżki cen. Ceny zostały zamrożone, natomiast płace – podniesione.
„Nowa” władza
W grudniu 1970 roku I sekretarzem KC PZPR został Edward Gierek. Na najwyższych stanowiskach partyjnych i państwowych zaszły znaczące zmiany. Zastąpiono dawnych współpracowników Gomułki młodymi, jak na warunki komunistycznego państwa, działaczami. To, co oprócz wieku łączyło Kazimierza Barcikowskiego, Stanisława Kanię, Stefana Olszowskiego czy Jana Szydlaka, to brak związków z Międzynarodówką Komunistyczną i nieodwoływanie się do tradycji komunistycznych i związków z ZSRS.
Reformy Gierka
Założenia systemowe PRL nie przewidywały możliwości racjonalnego gospodarowania. Jedyne, na co mogła zdobyć się ekipa Gierka, to nieco większe otwarcie na Zachód. Na VI zjeździe PZPR, w grudniu 1971 roku, przyjęto opracowany wcześniej nowy program gospodarczy. Zakładał on zaciągnięcie znacznych pożyczek na inwestycje, pobudzenie produkcji przemysłowej i pokaźny wzrost eksportu do krajów zachodnich.
Pierwszą część nowej strategii udało się zrealizować bardzo szybko. Udało się uzyskać duże kredyty w RFN, Austrii czy Szwecji. Zdołano także doprowadzić do zakupu wielu licencji w USA, Francji czy Niemczech. Oczywiście uzyskane pieniądze były szybko marnotrawione.
Do rangi symbolu urosła zainicjowana w styczniu 1972 roku budowa Huty Katowice. Utopiono w tej inwestycji niewyobrażalne fundusze, nie licząc się jednocześnie w żaden sposób z rzeczywistymi potrzebami rynku. W rezultacie Huta Katowice stała się najbardziej chybionym projektem PRL.
Dla samego Gierka inwestycja ta miała charakter propagandowy. On sam pochodził ze Śląska, tam też był sekretarzem KW PZPR. Charakterystyczne jest z resztą to, że obok Huty Katowice do najważniejszych inwestycji dekady należały budowa trasy Katowice–Warszawa oraz wykonanie Centralnej Magistrali Kolejowej z Zawiercia do Grodziska Mazowieckiego.
Wyjaśnij, dlaczego władze komunistyczne inwestowały w przemysł.
Zastanów się, jak mogła wyglądać podróż polskiej rodziny na wakacje takim autem.
Nieracjonalne wydawanie zaciąganych pożyczek wymuszała także sytuacja międzynarodowa i nasza pozycja wobec Moskwy. W połowie lat siedemdziesiątych Stany Zjednoczone podjęły na nowo wyścig zbrojeń. Niewydolność gospodarki sowieckiej spowodowała, że ZSRS zaczęło przerzucać ciężar wyścigu zbrojeń na państwa z obozu komunistycznego, w tym w znaczącej części na PRL. Równocześnie Moskwa zmniejszyła dostawy surowców do Polski, ograniczając ewentualne możliwości rozwoju.
Istotnym czynnikiem, potęgującym narastający w latach siedemdziesiątych kryzys, było załamanie się rynków światowych (w tym kryzys paliwowy, który rozpoczął się w roku 1973). Brak koniunktury sprawiał, że trudno było znaleźć nabywców na polskie towary. To zaś sprawiało, iż brakowało pieniędzy na obsługę zadłużenia zagranicznego. Dług rósł w zastraszającym tempie.
Stosunki państwo – Kościół katolicki
Ekipa Gierka wykazała się w tym czasie jednym: świadomością, że Kościół jest niepodważalnym autorytetem dla Polaków. Walka z nim mogła przynieść z punktu widzenia komunistycznych władz więcej złego niż dobrego.
Już wiosną 1971 roku zainicjowano rozmowy na temat normalizacji stosunków z Watykanem. Papież Paweł VI rozwiązał podstawowy problem w stosunkach PRL ze Stolicą Apostolską, tworząc w 1972 nową strukturę administracji kościelnej na „ziemiach odzyskanych”. Równocześnie Watykan zerwał oficjalne stosunki z rządem polskim w Londynie.
W Polsce, w porównaniu z innymi krajami obozu, panowała znaczna swoboda religijna. Swobody religijne nie miały jednak żadnego przełożenia na liberalizację życia politycznego.
Wybór Jana Pawła II i jego pierwsza pielgrzymka do Polski
Wydarzeniem przełomowym dla Kościoła w Polsce miał wybór arcybiskupa krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły, na papieża 16 października 1978 r. Nowy papież przyjął imię Jana Pawła II. Wybór Polaka na Stolicę Apostolską został przyjęty przez wiernych w kraju z ogromnym entuzjazmem, ale we władzach wywołał konsternację.
W dniach 2–10 czerwca 1979 r. Jan Paweł II odbył swoją pierwszą pielgrzymkę do ojczyzny, podczas której odwiedził Warszawę, Gniezno, Częstochowę, Oświęcim, Kalwarię Zebrzydowską, Nowy Targ, Kraków oraz rodzinne Wadowice. Wszędzie witały go tłumy wiernych. Tego faktu nie zdołały ukryć manipulacje podczas transmisji telewizyjnych, realizatorzy mieli bowiem zakaz pokazywania licznie zgromadzonych ludzi i robienia zbliżeń na twarze młodych ludzi.
Dla wiernych szczególnie dobitnie zabrzmiały słowa Jana Pawła II wypowiedziane podczas mszy w Warszawie na placu Zwycięstwa:
Wołam, ja, syn polskiej ziemi, a zarazem ja, Jan Paweł II, papież. Wołam z całej głębi tego Tysiąclecia, wołam w przeddzień Święta Zesłania, wołam wraz z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!
Źródło: Św. Jan Paweł II. Cytat za: Jan Paweł II na ziemi polskiej, t. 2, Libreria Editrice Vaticana, s. 34.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DgksdYGid
Nagranie dźwiękowe lekcji pod tytułem Pielgrzymki Jana Pawła II do ojczyzny w latach 1979 i 1983.
Większość Polaków wyniosła ze spotkań z papieżem ogromną nadzieję na przyszłość i potężny ładunek energii do działania.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RyoGAezfr4ONP
Film - Jan Paweł II
Władzom zależało, by telewizja, emitując relację z wizyty Jana Pawła II, nie prezentowała ujęć, które ukazywałyby tłumy wiernych witających papieża. Wyjaśnij, jak sądzisz, dlaczego?
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1D3BntNmxnj9
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Znaczenie wyboru Jana Pawła II.
Polityka Gierka
Intencje Gierka w tej kwestii bardzo trafnie oceniał w 1972 roku największy polski publicysta tamtych czasów, Stefan Kisielewski:
DziennikiChce dać pracę, względny dobrobyt i rozrywkę, w żadnym wypadku nie pozwoli nikomu politykować: wie doskonale, że polityka to domena partii, polegać zaś ona musi na ukrywaniu przed Rosją jakichkolwiek różnic, czuwaniu nad ogólną drętwością, która jest dla Moskali gwarancją, że mogą niczego się nie obawiać, eo ipso zostawić Gierka przy władzy…”.
Źródło: Stefan Kisielewski, Dzienniki, Warszawa 1996, s. 631.
Niestety, względny dobrobyt w nieracjonalnym systemie gospodarczym był jednak luksusem, na który pozwolić mogły sobie jedynie niezwykle bogate państwa.
Reforma administracyjna
Podjęta w 1975 roku reforma administracyjna kraju miała za zadanie umocnić pozycję Gierka w partii. Zamiast 17 województw wprowadzono 49.
Istota reformy administracyjnej leżała jednak w reorganizacji struktur partyjnych. Miejsce 17 potężnych sekretarzy wojewódzkich PZPR zajęło 49 znacznie słabszych, a tym samym łatwiejszych do kontrolowania
Polska wobec Moskwy
W 1976 roku znowelizowano konstytucję PRL z 1952 r. Zmiany, które wprowadzono, nie pozostawiały już nawet złudzeń demokracji i suwerenności Polski. Według nowego brzmienia konstytucji Polska Rzeczpospolita Ludowa miała być państwem socjalistycznym, kierowanym przez PZPR oraz związanym wieczystym sojuszem ze Związkiem Sowieckim. Sformułowania te wywołały falę protestów intelektualistów i hierarchów kościelnych.
Kryzys gospodarczy
Równocześnie pogłębiający się kryzys gospodarczy spowodował, że władze musiały podjąć działania, by zapobiec nadchodzącej katastrofie. Ceny nie były regulowane od 1970 roku, a koszty produkcji w tym czasie znacznie wzrosły. Zaczęło brakować podstawowych środków do życia. Kilometrowe kolejki, stojące czasem całą noc przed sklepami, stały się zjawiskiem normalnym.
Polityka Gierka wywoływała coraz ostrzejszą krytykę w łonie samego kierownictwa PZPR.
Ostatecznie decyzję o nowej „regulacji cen” postanowiono ogłosić 24 czerwca 1976 roku. Moment wybrano fatalny. Rosnące niezadowolenie robotników zbiegło się w tym momencie z protestami intelektualistów w sprawie nowelizacji konstytucji. W różnych częściach kraju wybuchły strajki i manifestacje uliczne. Te największe miały miejsce w Radomiu, Ursusie i Płocku.
Skala wystąpień i groźba rozszerzenia protestów spowodowała, że po dwóch dniach odwołano podwyżki cen. Była to kompletna kompromitacja władz. Jaroszewicz podał się do dymisji, której Gierek nie przyjął. Aby nie pozostawiać wrażenia całkowitej bezsilności, w stosunku do uczestników protestów w Radomiu, Ursusie i Płocku zastosowano ostre represje. Areszty, kary więzienia, masowe zwolnienia z pracy – wszystko to paradoksalnie przyczyniło się do stworzenia podstaw zorganizowanej opozycji antykomunistycznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Polska w kryzysie - kres rządów Gierka 1
W latach 1971–1975 na inwestycje przeznaczano 55 proc. kredytów, 30 proc. szło na zakup surowców i materiałów, a 15 proc. na import towarów konsumpcyjnych. Natomiast w drugiej połowie dekady więcej pieniędzy z kredytów wydawano na zakup zbóż i pasz oraz obsługę narastającego długu. Koszty obsługi zadłużenia zagranicznego rosły (patrz wykresy poniżej). Pod koniec lat 70. zaczęło brakować możliwości uzyskania nowych kredytów niezbędnych do obsługi bieżącego zadłużenia.
Nadmierne zadłużenie, nieracjonalne wykorzystanie kredytów oraz nietrafione inwestycje stały się głównymi przyczynami kryzysu gospodarczego, w jakim Polska znalazła się na początku lat 80. XX w.
Ćwiczenia
Konstytucję PRL z 1952 r. znowelizowano w… Możliwe odpowiedzi: 1. 1976 r., 2. 1956 r., 3. 1977 r., 4. 1978 r.
Dokończ zdanie.
Konstytucję PRL z 1952 r. znowelizowano w…
- 1976 r.
- 1956 r.
- 1977 r.
- 1978 r.
Zaznacz, które stwierdzenia są prawdziwe, a które fałszywe.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| 16 października 1978 r. Karol Wojtyła został głową Kościoła rzymskokatolickiego. | □ | □ |
| W 1975 r. miała miejsce reforma administracyjna kraju, zamiast 49 województw wprowadzono 17. | □ | □ |
| 24 czerwca 1976 r. została ogłoszona nowa „regulacja cen”, której skutkiem były liczne manifestacje oraz strajki robotników. | □ | □ |
| Międzynarodówka komunistyczna to organizacja międzynarodowa, która powstała z inicjatywy Lenina w Moskwie, w jej skład wchodziło 19 partii komunistycznych. | □ | □ |
Zapoznaj się z mapą i wykonaj ćwiczenie.
Wskaż poprawne odpowiedzi.
W którym roku Karol Wojtyła został wybrany na papieża?
- 1978
- 1980
- 1967
- 1987
W którym roku miała miejsce pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II do Polski?
- 1979
- 1983
- 1970
- 1986
Słownik
partia komunistyczna utworzona w 1948 r. z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej; sprawowała rządy w PRL w latach 1948–1989; jej najważniejszym organem kierowniczym był Komitet Centralny (KC)
zainicjowane przez Edwarda Gierka teoretycznie spontaniczne, niezapowiedziane wizyty w fabrykach, gospodarstwach rolnych, na placach budowy i w różnych miejscach publicznych, które w rzeczywistości były skrupulatnie przygotowywanymi spektaklami, aranżowanymi przez lokalne władze w celach propagandowych – wieczorem relacje z „niespodziewanych” odwiedzin emitował „Dziennik Telewizyjny”, kreujący obraz Polski szczęśliwej, rosnącej w siłę
(z łac. dioecesis – okręg administracyjny, od gr. dioikesis – zarządzanie domem) kościelna jednostka administracyjna pozostająca pod zarządem biskupa
(z łac. episcopatus – godność biskupa, od episcopus – biskup, nadzorca, z gr. episkopein – nadzorować) ogół biskupów np. danej prowincji kościelnej lub danego kraju
(z łac. conclave – pokój zamykany na klucz; od łac. cum clave – pod kluczem) zgromadzenie kardynałów dokonujące wyboru papieża
(z łac. pontificatus – urząd pontyfika, od pontifex – budowniczy mostów) okres sprawowania władzy przez jednego papieża
działająca przez rok (1976/1977) organizacja opozycyjna; powstała w celu pomocy osobom represjonowanym przez komunistyczne władze PRL po wydarzeniach Czerwca 1976 r.
założone w marcu 1977 r. ugrupowanie społeczno‑polityczne, które głosiło potrzebę przestrzegania w Polsce praw człowieka, ale także konieczność przemian ustrojowych, których efektem miała być odbudowa suwerenności państwa po obaleniu władzy komunistycznej
gospodarstwo rolne, którego właścicielem jest państwo; PGR‑y były w Polsce formą socjalistycznej własności ziemskiej w latach 1949–1993
sytuacja, w której dane państwo – aby móc spłacać odsetki od zaciągniętych kredytów – zmuszone jest do dalszego zwiększania zadłużenia; konsekwencją wejścia w pułapkę zadłużenia jest dezorganizacja gospodarki, wzrost inflacji, a także spadek wiarygodności państwa i obniżenie jego wiarygodności na świecie