Wielki książę Konstanty (1779–1831) — brat carów Aleksandra I i Mikołaja I — pełnił w Królestwie Polskim funkcję naczelnego wodza armii polskiej. Był także organizatorem własnej tajnej służby policyjnej.

R6evoiCg5nqUQ

Portret księcia Konstantego Pawłowicza Wielkiego Źródło: George Dawe, Thomas Wright, Portret księcia Konstantego Pawłowicza Wielkiego, 1834, olej na płótnie, Hermitage Museum, domena publiczna.

Kiedy to było?

Terytorium i ustrój Królestwa Polskiego

Królestwo Polskie zostało utworzone na kongresie wiedeńskim w 1815 roku, dlatego potocznie nazywano je Kongresówką. Stanowiło terytorialną kontynuację Księstwa Warszawskiego, jednak bez Krakowa (z którego wraz z okręgiem utworzono Rzeczpospolitą Krakowską) oraz bez regionu poznańskiego i ziemi chełmińskiej (które przyznano Prusom). Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną połączoną unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim, ze wspólną polityką zagraniczną. Każdy kolejny cesarz Rosji stawał się królem Polski. W 1820 roku liczyło blisko 3,5 miliona ludności. Na jego terenie zamieszkiwało około 40% wszystkich Polaków żyjących na ziemiach polskich pod zaborami. Było ono w tym czasie najbardziej wolnym terytorium dawnej Rzeczypospolitej i głównym ośrodkiem życia politycznego i gospodarczego, centrum polskiej kultury, nauki i oświaty. Polacy przyjęli wieści o nowym kształcie granic państwa z mieszanymi uczuciami, byli jednak wdzięczni za przywrócenie polskiej nazwy i za ustrój gwarantowany konstytucją. Oczekiwali też od Aleksandra przyłączenia Ziem Zabranych, wcielonych bezpośrednio do Cesarstwa Rosyjskiego.

Wewnętrzny ustrój państwa regulowała Konstytucja Królestwa Polskiego, którą opracowano pod kierunkiem księcia Adama Jerzego Czartoryskiego na wzór francuski. Ustanawiała polskie władze na szczeblu centralnym i lokalnym, polską armię, pieniądze i oświatę. Językiem urzędowym był język polski, chociaż w korespondencji dyplomatycznej z Petersburgiem obowiązywał francuski. Wojska Królestwa Polskiego zachowały odrębne znaki wojskowe z Orłem Białym. Ustawa konstytucyjna gwarantowała zachowanie narodowego bytu Polaków, zgodnie z wolą mocarstw obradujących na kongresie. Ponieważ jednak została ona nadana przez króla, jej ważność zależała tylko od niego. Tymczasem w Rosji polityka polska cara Aleksandra I budziła duże obawy, gdyż uważano ją za zbyt ryzykowną dla rosyjskich interesów narodowych. Aleksander występował w dwóch rolach: był władcą konstytucyjnym państwa polskiego i carem despotą w Rosji. Nie pozostało to bez wpływu na skutki jego liberalnego eksperymentu, jak mawiano o nadaniu Polakom Konstytucji.

Monarcha był zwierzchnikiem władzy wykonawczej i sił zbrojnych, a także posiadał inicjatywę ustawodawczą, zwoływał i rozwiązywał sejm. Miał prawo weta wobec uchwał sejmowych i prawo wydawania dekretów z mocą ustawy (czyli według ówczesnej terminologii – statutów organicznych). Podczas nieobecności króla w kraju zastępował go namiestnik. Funkcje rządu pełniła Rada Stanu, która w rozszerzonym składzie (jako Ogólne Zgromadzenie) wraz z odpowiednimi ekspertami zajmowała się przygotowywaniem projektów ustaw. W węższym składzie — jako Rada Administracyjna — pracowała pod przewodnictwem namiestnika, któremu podlegali ministrowie stojący na czele pięciu ministerstw (komisji rządowych): oświaty, spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, wojny i skarbu.

Sejm Królestwa Polskiego miał prawo dyskutować, uchwalać przepisy prawa oraz przedstawiać carowi petycje i wnioski. Jego domeną miały być podatki, ustawodawstwo cywilne i karne oraz budżet państwa. Ewenementem na skalę europejską było to, że prawa wyborcze przyznano względnie dużej liczbie obywateli (szlachcie, właścicielom nieruchomości w miastach, części chłopów i pewnym określonym grupom zawodowym: zamożnym kupcom i rzemieślnikom, inteligencji i klerowi). W liczącej ośmiokrotnie więcej mieszkańców Francji głosować mogła taka sama ich liczba jak w malutkim Królestwie Polskim. W porównaniu z Księstwem Warszawskim prawa wyborcze utracili wojskowi. Konstytucja Królestwa Polskiego gwarantowała wolność wyznania, swobodę druku oraz nietykalność osobistą i majątkową. W praktyce sejm nie mógł jednak wykorzystać konstytucyjnie przyznanych uprawnień.

Jak się żyło pod berłem carów?

Najbardziej liberalnej w Europie Konstytucji nie przestrzegał ani książę Konstanty, ani posłuszni Rosji politycy polscy, jak na przykład generał Józef Zajączek, namiestnik Królestwa. Działo się tak na życzenie samego cara Aleksandra I, który w ciągu kilku lat istnienia nowego państwa zmienił swój stosunek do polskich poddanych. Zaniepokojony nastrojami rewolucyjnymi, nasilającymi się w całej pokongresowej Europie, a także zniechęcony krytyką ze strony polskiej liberalnej opozycji sejmowej, od 1820 roku zaprzestał regularnego zwoływania sejmu. Od tego czasu zebrał się on jeszcze tylko dwukrotnie: w 1825 i 1830 roku. Aleksander I nakazał wprowadzić cenzurę prewencyjną, która opierała się na kontroli treści gazet jeszcze przed ich publikacją, a także zniósł jawność obrad. W społeczeństwie polskim zaczęto mawiać, że Konstytucja w Królestwie była na stole, a bat pod stołem, a wraz z pogłębianiem się niechęci cara — że bat jest na stole, a konstytucja pod nim.

Brutalne poczynania księcia Konstantego, naruszanie swobód obywatelskich i narodowych przez władze rosyjskie budziło społeczny opór. Przez cały okres istnienia Królestwa Kongresowego, za rządów Aleksandra i jego następcy Mikołaja Ij0000008U2B3v25_000tp002Mikołaja I, manifestował się on na różny sposób i za każdym razem wywoływał ostrą reakcję władz rosyjskich. W Królestwie Polskim i na Ziemiach Zabranych zaczęły powstawać tajne organizacje tworzone przez studentów i wojskowychj0000008U2B3v25_000tp003tajne organizacje tworzone przez studentów i wojskowych. Młodzież gimnazjalna i studencka Warszawy i Wilna wprawiała się w opozycyjną działalność, dyskutując o nowych prądach literackich i kulturalnych.

Szczególną aktywnością w jej tropieniu i zwalczaniu wykazywał się nieformalny współrządca Królestwa Polskiego, rosyjski senator Mikołaj Nowosilcowj0000008U2B3v25_000tp004Mikołaj Nowosilcow. Doprowadził do likwidacji w 1823 roku samokształceniowych stowarzyszeń studenckich: Towarzystwa Filomatów (tj. miłośników nauki) i jego odłamu —Towarzystwa Filaretów (tj. miłośników cnoty moralnej). Drugie z nich miało charakter tajny, a jego członkowie dyskutowali o kwestiach społecznych i patriotycznych, ale Nowosilcow znacznie wyolbrzymił ich znaczenie, budując na tym swoją karierę polityczną. Inicjatorów wileńskich organizacji – Adama Mickiewiczaj0000008U2B3v25_000tp005Adama Mickiewicza i Tomasza Zanaj0000008U2B3v25_000tp006Tomasza Zana wraz z grupą kilkunastu pozostałych uczestników skazano w głośnym procesie na zesłanie w głąb Rosji. Spędzili oni na Syberii kilkanaście lat.

Ciekawostka

Filareci i … harcerze

R1QcDilUOmMaM

Lilijka Związku Harcerstwa Polskiego na męskiej rogatywce Źródło: Krzysztof Franek, Lilijka Związku Harcerstwa Polskiego na męskiej rogatywce, 2010, licencja: CC BY-SA 3.0.

Hasło tajnego wileńskiego Towarzystwa Filaretów — Ojczyzna, Nauka, Cnoty — używane jest od czasów Drugiej Rzeczypospolitej po dziś dzień w harcerstwie. Inicjały tego hasła (ONC) znajdują się na lilijce Związku Harcerstwa Polskiego.

Terenem działalności politycznej legalnej opozycji był sejm, w tym zwłaszcza izba poselska. W obronie konstytucji, wolności słowa i swobód obywatelskich szczególnie aktywnie występowała grupa liberalnych polityków ziemiańskich, pochodzących w większości z kaliskiego (nazywana z tego powodu kaliszanami). Na ich czele stali Wincenty i Bonawentura Niemojowscy. Aleksander, chcąc ograniczyć wpływy opozycji sejmowej, uniemożliwił im uczestnictwo w obradach sejmowych i nakazał objąć Niemojowskich nadzorem policyjnym. Ustawa daną nam była przez Pana nie mającego pojęcia, co [to] są obrady wolnego narodu – zapisał w swoim pamiętniku jeden z posłów z kręgu kaliszan. Po objęciu rządów przez Mikołaja I przebywali oni w areszcie domowym. Cesarz kontynuował politykę antypolską: zwołał sejm tylko raz, na wiosnę 1830 roku.

Zerwana przyjaźń z władcą Rosji

RWvP6v3Leyybt

Książę Adam Czartoryski Źródło: George Dawe, Książę Adam Czartoryski, 1829, domena publiczna.

REsXhC1OtIEv8

Car Aleksander I Źródło: Vladimir Borovikovsky, Car Aleksander I, 1800, domena publiczna.

Wieloletnia przyjaźń Adama Jerzego Czartoryskiego z Aleksandrem, wnukiem Katarzyny II, datowała się od 1796 roku. Wówczas to przebywający na dworze petersburskim 26‑letni książę Adam odbył słynną rozmowę z 17‑letnim Aleksandrem, w czasie której przyszły car zdecydowanie potępił politykę babki i dał upust liberalnym poglądom na temat metod rządzenia państwem. Wkrótce potem następca Katarzyny II, Paweł I, mianował Czartoryskiego adiutantem księcia Aleksandra. Nawet dyskretnie przeżywana miłość Adama do żony przyjaciela, Elżbiety Aleksiejewny (Aleksander przyzwalał na ten krótkotrwały związek!) nie podważyła ich relacji. Aleksander po objęciu władzy uczynił Czartoryskiego jednym z najważniejszych architektów dyplomacji Rosji (na stanowisku zastępcy ministra spraw zagranicznych) i reformatorów imperium, szczególnie w dziedzinie oświaty. Adam Jerzy, rzecznik orientacji prorosyjskiej w epoce napoleońskiej, miał wielkie zasługi w tworzeniu podstaw administracyjnych proklamowanego w czerwcu 1815 roku Królestwa Polskiego. Przyjaźń cara i zasługi polityczne pozwalały przypuszczać, że to on obejmie najwyższe urzędy w nowym państwie.

Stało się jednak inaczej. Car powierzył rządy w Królestwie Konstantemu, a namiestnikiem mianował generała Józefa Zajączka. Czartoryski na własne życzenie otrzymał urlop w 1818 roku i wyjechał w kilkuletnią podróż po Europie. Do końca panowania Aleksandra nie uczestniczył w życiu politycznym, ale uważnie śledził poczynania cara, protestując w wysyłanych do niego listach przeciw łamaniu konstytucji Królestwa. Kontynuował też pracę kuratora oświaty w guberni wileńskiej, starając się osłaniać tamtejszą młodzież przed represjami Mikołaja Nowosilcowa, gorliwego zausznika carskiego. Na dwa lata przed śmiercią cara — starając się dotrzeć do sumienia przyjaciela — Czartoryski po raz ostatni rozmawiał z nim w cztery oczy pierwszej listopadowej nocy w 1823 roku, goszcząc go w Wołosowcach, w swoim majątku na Podolu. Aleksander usprawiedliwiał represje wobec młodzieży wileńskiej rzekomo szkodliwym nadmiarem ich polskiego patriotyzmu… Nie otrzymawszy odpowiedzi na pytanie, od kiedy patriotyzm polski jest przestępstwem, książę Adam wręczył carowi prośbę o dymisję. Aleksander zmarł w 1825 roku. Czartoryski przeżył go o 36 lat. Chociaż przestał być kuratorem wileńskim (zastąpił go Mikołaj Nowosilcow), ale nadal pozostał na liście członków rosyjskiej rady państwa i senatu rządzącego. Skreślił go z niej dopiero w 1830 roku następca Aleksandra, Mikołaj I, karząc go za udział w powstaniu listopadowym.

Kultura i edukacja

W epoce po kongresie wiedeńskim nastąpił czas ożywienia w życiu kulturalnym kraju. Kierunek w sztuce i literaturze, zwany klasycyzmem, zaczął ustępować nowemu zjawisku, jakim był romantyzm. Narodził się on w Wilnie, lecz stopniowo ogarnął cały naród. Jego najsłynniejsi przedstawiciele to poeta Adam Mickiewicz i pianista Fryderyk Chopinj0000008U2B3v25_000tp008poeta Adam Mickiewicz i pianista Fryderyk Chopin. Warszawa przez długi czas pozostała jednak ostoją klasycyzmu. Ważną rolę w życiu umysłowym stolicy Królestwa Polskiego pełniło założone jeszcze w 1800 roku Towarzystwo Przyjaciół Nauk, rodzaj klubu nauki i rozrywki uczonych i amatorów. Życie towarzyskie toczyło się w kawiarniach, salonach artystycznych, a także w modnych lożach masońskich, działających do początku lat 20. XIX wieku (gdy car zakazał ich działalności). Największe polskie miasta — Warszawa, Kraków, Lwów i Wilno — otwierały własne stałe teatry. Nowa warstwa społeczna, inteligencja, wyróżniała się własnym stylem obcowania z kulturą, stymulując jej rozwój po upadku Rzeczypospolitej i zniknięciu instytucji mecenatu królewskiego. Jej przedstawiciele cenili obcowanie z literaturą piękną, koncerty i wystawy dzieł sztuki.

Na płótnie, zatytułowanym Wystawa Sztuk Pięknych w Warszawie w 1828 roku malarz Wincenty Kasprzycki uwiecznił wystawę obrazów, którą latem 1828 roku urządzono w gabinecie mineralogicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Malarz namalował swój obraz na tyle szybko, że dzieło doczekało się umieszczenia na tej samej wystawie, którą przedstawia.

Przełomowym wydarzeniem w dziejach Królestwa Polskiego było otwarcie w 1816 roku Uniwersytetu Warszawskiego, który szybko zyskał rangę jednej z najlepszych polskich uczelni. Rosja godziła się na jego istnienie, bo w ten sposób zyskiwała kadry urzędników potrzebnych do administrowania ziemiami polskimi. Za sprawą energicznego ministra oświaty, Stanisława Kostki Potockiegoj0000008U2B3v25_000tp009Stanisława Kostki Potockiego, nastąpił w Królestwie szybki wzrost liczby szkół elementarnych i średnich, szkółek niedzielnych i szkół zawodowych. Jednak w 1820 roku ministra, słynącego z liberalnych i wolnomyślicielskich poglądów, odwołano, a jego miejsce zajął polityk uległy wobec Rosji i katolickich biskupów Królestwa, niechętnych liberalnym poczynaniom w dziedzinie oświaty. Zniósł on wprowadzony przez Potockiego obowiązek szkolny na poziomie szkoły elementarnej, szkolnictwo średnie poddał kontroli policyjnej, a programy szkolne — cenzurze.

Szkoły elementarne (dawniej nazywano tak szkoły podstawowe, o drastycznie niższym poziomie nauczania niż współczesne) oferowały podobną edukację dla uczniów obu płci i były przeznaczone dla warstw ludowych. Dzieci z warstw wyższych edukację elementarną otrzymywały w domu. W szkołach średnich, przeznaczonych dla dziewcząt z warstw mieszczańskich i szlacheckich (w przeciwieństwie do szkół dla chłopców), nie uczono przedmiotów ścisłych i przyrodniczych, łaciny ani greki, co uniemożliwiało dalszą naukę na wyższych szczeblach, a w przyszłości — podjęcie jakiejkolwiek pracy zawodowej. W szkole prowadzono lekcje języków obcych, tańca, elementów historii, literatury i geografii, dobrych manier i robótek ręcznych. W ten sposób przygotowywano dziewczęta do małżeństwa, jedynej możliwej wówczas drogi życiowej.

Nic zapewne nie zmieniłoby się w sposobie kształcenia dziewcząt, gdyby nie starania Klementyny z Tańskich Hoffmanowejj0000008U2B3v25_000tp00AKlementyny z Tańskich Hoffmanowej. Jako wizytatorka warszawskich szkół żeńskich podjęła ona starania o rozszerzenie programu kształcenia dziewcząt. Jej działalność przyczyniła się do zmiany poglądów na ich nauczanie i utworzenia instytucji kształcących nauczycielki. W 1828 roku powstał w Warszawie Instytut Guwernantek, który kilka lat później przeszedł pod nadzór Uniwersytetu Warszawskiego jako Instytut Rządowy Wychowania Płci Żeńskiej.

Klementyna z Tańskich Hoffmanowa była autorką poczytnych powieści i prac pedagogicznych, a przy tym pierwszą kobietą w Polsce utrzymującą się z pracy twórczej i pedagogicznej.