Przeczytaj
Małymi krokami po pełnię władzy
Zdecydowana walka polityczna o władzę na ziemiach polskich zaczęła się już w 1944 r., w momencie wkroczenia Armii Czerwonej na terytorium przedwojennej Polski i utworzenia zależnego od ZSRS Polskiego Komitetu Wyzwolenia NarodowegoPolskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, przekształconego 31 grudnia 1944 r. w komunistyczny Rząd Tymczasowy, który został oficjalnie uznany przez ZSRS. W trakcie spotkania w Jałcie dało to Stalinowi możliwość pomniejszania roli Rządu Polskiego na wychodźctwie i doprowadzenie do decyzji o powołaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN)Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN). Rząd ten w deklaracjach Wielkiej Trójki miał być reprezentacją polityczną wszystkich polskich sił politycznych, czyli rządu w Londynie i komunistów Rządu Tymczasowego w Polsce. Na porozumienie z komunistami liczył były premier polskiego rządu na uchodźstwie Stanisław Mikołajczyk. W zdominowanym przez nich rządzie pełnił funkcję wicepremiera oraz ministra rolnictwa i szybko skupił wokół siebie siły opozycyjne wobec komunistów. Jednak nadzieja na to, że Polskie Stronnictwo Ludowe, któremu przewodził w latach 1945–1947, zdoła w demokratyczny sposób odsunąć od władzy przedstawicieli Polskiej Partii Robotniczej i sprzymierzonych z nią ugrupowań, w dość niedługim czasie okazała się iluzją.
Nowe władze wprowadzały reformy na wzór sowiecki, rozpoczęły również zmiany w gospodarce – 6 września 1944 r. PKWN wydał dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej. Wskazywał w nim, że działanie to jest koniecznością państwową i gospodarczą, która będzie zrealizowana przy udziale czynnika społecznego zgodnie z zasadami Manifestu PKWNManifestu PKWN. 3 stycznia 1946 r. ogłoszono ustawę o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej, a półtora roku później uchwalono ustawę o Planie Odbudowy Gospodarczej, która w ramach planu trzyletniego zakładała m.in. utrwalenie ustroju i przebudowę struktury społeczno‑gospodarczej kraju poprzez zwiększenie udziału przemysłu i usług w ogólnej produkcji. Reformie rolnej towarzyszyła bitwa o handelbitwa o handel. W lipcu 1947 r. Polska pod naciskiem ZSRS odrzuciła możliwość uzyskania pomocy systemowej w ramach zaproponowanego Programu Odbudowy Europy (European Recovery Program), czyli tzw. planu Marshallaplanu Marshalla. Została natomiast członkiem – podobnie jak pozostałe państwa bloku wschodniego – utworzonej w dniu 25 stycznia 1949 r. Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG)Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Wciąż trwała walka władz komunistycznych ze zbrojnym podziemiem i opozycją reprezentowaną przez PSL i Stanisława Mikołajczyka. Prowadzono przy tym wszechobecną indoktrynacjęindoktrynację i działania propagandowe.
Od referendum po sfałszowane wybory
Najważniejszym zadaniem dla komunistów było zorganizowanie wyborów, które sankcjonowałyby ich władzę. Potrzebowali jednak czasu, by się do nich przygotować. Jako pierwsze przeprowadzono więc referendum (czerwiec 1946 r.), w którym pytano obywateli o zniesienie senatu, reformę rolną i granicę zachodnią. Według oficjalnych, sfałszowanych przez władze wyników na wszystkie pytania w ogromnej większości uzyskano pożądaną odpowiedź (3 ∙ tak).
Mimo to pozycja wierzyła, że nadal możliwe jest przeprowadzenie wolnych wyborów parlamentarnych, których gwarantem będą mocarstwa zachodnie. Tak się jednak nie stało. Pełna kontrola wyborów przez komunistów, terror wobec oponentów politycznych, a przede wszystkim olbrzymie fałszerstwa sprawiły, że wystawiony przez władzę Blok Stronnictw DemokratycznychBlok Stronnictw Demokratycznych otrzymał 80 proc. głosów.
Reakcja ze strony państw zachodnich, na którą liczono, ograniczyła się tylko do wyrazów dezaprobaty. A tak walkę z opozycją podsumowywał Stanisław Mikołajczyk na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego z 23 czerwca 1947 r.:
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DnAdv4HdX
Nagranie dźwiękowe z przemówieniem Stanisława Mikołajczyka.
Przekonaliśmy się jednak również, że tam, gdzie PPR raz trzyma i kieruje siłą policyjną – tam nie ma miejsca na wolność człowieka, swobodę przekonań politycznych – wolność słowa i zgromadzenia – nie ma miejsca na niezależność nie tylko stronnictw politycznych, ale i organizacji społecznych, gospodarczych, młodzieżowych, kulturalnych, nie ma panowania i poszanowania prawa, nie ma demokracji, a jest tylko szyld tak zwanej demokracji ludowej.
Tam można słyszeć tylko totalistyczny slogan, którego żaden prawdziwy demokrata nie powie: „my władzy nigdy nie oddamy”. Można słyszeć na sali KRN słowa: „Karabinami rozprawimy się z reakcją w kraju i na tej sali”. Można – jak i w tym Sejmie słyszeliśmy już – słyszeć krzyk nienawiści – „wykończymy was jak mienszewików”.
(Głos z ław PPR: Nie jeden z nas by wisiał gdyby Pan był premierem!)
Nie wiem czy rząd zdaje sobie sprawę z niektórych ran szczególnie bolesnych i wniosków płynących z wyborów. Niezależnie od samego przebiegu wyborów i samego faktu, że jedni głosowali a drudzy obliczali głosy. Zachodzi pytanie dlaczego obywatel, mimo, że wyniki wyborów z góry zapowiedziano, tyle zniósł, tyle wycierpiał, tyle się naraził, byle tylko zgodnie ze swoim sumieniem oddać kartkę wyborczą. Bo on chce działań legalnie i demokratycznie. Jest to, wbrew temu co mówi Winiewicz, najlepsze świadectwo dojrzałości politycznej i demokratycznej narodu polskiego. Naród dał żywy przykład masowego zaprzeczenia kłamstwom, że jest narodem zanarchizowanym. Że chce gwałtem rozstrzygnąć walkę o władzę. Odpowiedział nawet tym, co wbrew niemu chcą utworzyć dzieje, że jest legalistą.
(Głos z ław PPR: Wbrew Panu.)
Ma to niesłychane znaczenie jako wskazówka na przyszłość na drodze do normalizacji stosunków.
[…]
Nie trzeba być zaślepionym, by nie widzieć skutków podcięcia wiary w skuteczność legalnego, demokratycznego działania politycznego. U jednych objawia się ten skutek w haśle: zadekować się, przetrwać, przechytrzyć. Z innych robi się szmaty ludzkie, plując na wszystko, co dla nich wczoraj było święte, inni występują w roli podskakiewiczów i neofitów, którzy za cenę posad, subwencji czy też bodaj łaskawego spojrzenia sprzedają duszę własną, godność i honor. Ale to mniejszość, na szczęście ogromna większość nie rozkłada się moralnie, większość się zatnie, zamknie w sobie, a na dnie przeżywa ból, żal i na tle zranionej godności ludzkiej, krzywdy rodzi się nienawiść.
Mówi UB w terenie naszym członkom — PSL jest legalnym stronnictwem, ale konsekwencje przynależenia do niego poniesiecie.
(Wrzawa na lewicy, Marszałek dzwoni).
Tymczasem obywatel ma płacić szykanami, stosowanymi wobec niego, groźbami, wyrzuceniem z pracy, z warsztatu, z gospodarstwa rolnego za swoje przekonania polityczne i przynależność partyjną. Wyście natomiast z demokracji zostawili tylko szyld z nienawiścią i zakłamaniem chcecie zapełnić życie pomiędzy obywatelami. Powstają niepowodzenia w tym stanie rzeczy, przychodzą kryzysy, zabijana jest chęć do pracy. Wtedy za winy przez siebie popełnione szukacie winowajców.
(Przerywania).
[...]
Na zewnątrz tej Izby — na odcinku rządowym widzimy całkowite przesunięcie ośrodka dyspozycji.
(Głos: Weźcie fakt zmniejszenia się band o 3/4.)
Rząd formalnie jest rządem koalicyjnym zblokowanych stronnictw, ale pomijając jednego wicepremiera i jednego ministra z SL bez teki, nie lekceważąc tego, że dalszych dwóch ministrów tego stronnictwa decyduje o interesach wsi przez Ministerstwo Poczt i Telegrafów oraz Kultury i Sztuki. Bezpieczeństwo, które najwięcej rządzi w Polsce — w rękach PPR, przemysł i handel sfuzjowany z handlem zagranicznym — w rękach PPR, Ministerstwo Ziem Zachodnich, niepodzielnie rządzące na połowie Polski — w rękach PPR, wychowanie narodowe — w rękach PPR.
(Głos: Pańskie intrygi nikomu nie pomogą. Nie uda się wbić klina między partie.)
Mamy tu do czynienia z konstrukcją rządu, w którym już nie tylko faktycznie, ale i formalnie PPR jest dysponentem kluczowych pozycji, decydujących o wolności obywatela, o gospodarstwie państwa i wychowaniu narodowym.
Źródło: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 2002, s. 381-382
Wybory doprowadziły do przejęcia pełni władzy politycznej przez komunistów. Uchwalenie 19 luego 1947 r. „małej konstytucjimałej konstytucji”, wybór Bolesława Bieruta na stanowisko Prezydenta RP, a przede wszystkim powstanie komunistycznej monopartii – Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR)Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) tylko przypieczętowały ten stan.
Najważniejsze daty
Walka komunistów z podziemiem niepodległościowym
Przeciwko przejawom sowietyzacji społeczeństwa już w 1944 r. zaczęła zbrojnie opowiadać się spora część środowisk podziemia. Na terenach okupowanej Polski działały struktury Polskiego Państwa PodziemnegoPolskiego Państwa Podziemnego (wśród nich Armia KrajowaArmia Krajowa) oraz Narodowej Organizacji Wojskowej i Narodowych Sił ZbrojnychNarodowych Sił Zbrojnych, których liczebność szacuje się na blisko 400 tys. osób. W 1944 r., w ramach akcji „Burza”akcji „Burza” oraz powstania warszawskiego, podjęto próby realizacji celów politycznych mających pokrzyżować plany komunistów poprzez zaangażowanie członków Polskiego Państwa Podziemnego i żołnierzy Armii Krajowej w walkę zbrojną na obszernym teatrze działań wojennych. Szacowano, iż działania te wpłyną na zmianę stosunku zachodnich aliantów do podziału stref wpływów, w wyniku którego Polska znalazła się w sowieckiej strefie operacyjnej. Miało to również skłonić ZSRS do uznania rządu emigracyjnego w Londynie. Celów politycznych nie udało się jednak osiągnąć, a konsekwencją podjętych działań była szeroka dekonspiracja uczestników i organizacji podziemnych, a także olbrzymie straty ludzkie.
Błyskawicznie postępująca ofensywa wojsk sowieckich skłoniła gen. Leopolda Okulickiego do rozwiązania Armii Krajowej w styczniu 1945 r. Po zakończeniu II wojny światowej żołnierze AK i działacze Podziemnego Państwa Polskiego byli prześladowani przez władze komunistyczne. Już 27 marca 1945 r. dokonano aresztowania 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, których pokazowy procesproces odbył się w czerwcu 1945 r. w Moskwie. Ogłaszane w 1945 r. (a później także w 1947) amnestie miały służyć głównie identyfikacji i aresztowaniom osób pozostających jeszcze w konspiracji, a dokonywali ich przedstawiciele utworzonego w maju 1945 r. Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW)Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), Ludowego Wojska Polskiego oraz NKWD i oddziałów kontrwywiadu wojskowego ZSRS. W związku z powyższym 7 maja 1945 r. z rozkazu gen. Władysława Andersa utworzono Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj z płk. Janem Rzepeckim na czele. Za główny cel postawiono sobie organizowanie oddziałów partyzantki antykomunistycznej tworzonych m.in. przez byłych członków Armii Krajowej. Po likwidacji Delegatury w sierpniu 1945 r., w reakcji na wydarzenia w kraju, utworzono organizację Wolność i Niezawisłość (WiN)Wolność i Niezawisłość (WiN), która przejęła większość struktur dawnej Delegatury wraz z majątkiem i oddziałami partyzanckimi.
Oprócz WiN‑u walkę o wolną Polskę, opuszczenie kraju przez wojska sowieckie i powrót do przedwojennej granicy na wschodzie toczyli żołnierze Narodowych Sił ZbrojnychNarodowych Sił Zbrojnych. Członków zbrojnego podziemia antykomunistycznego nazywa się żołnierzami wyklętymiżołnierzami wyklętymi. Zostali oni jednak w większości pokonani przez siły Polski Ludowej i ZSRS do 1949 r. Ostatni z żołnierzy podziemia antykomunistycznego – Józef Franczak ps. Lalek – zginął w 1963 r.
Warto zapamiętać – ważne postacie
Słownik
tzw. niepełna, ustawa regulująca jedynie naczelne organy administracji państwowej – prezydenta, rady ministrów, prezesa rady ministrów; zwykle ma charakter tymczasowy; w odróżnieniu do niej konstytucja pełna reguluje wszystkie zagadnienia ustroju danego państwa i ma charakter trwały
powstała w grudniu 1948 r. podczas Kongresu Zjednoczeniowego z połączenia Polskiej Partii Robotniczej oraz Polskiej Partii Socjalistycznej po pozbyciu się z ich szeregów przeciwników zjednoczenia; w wyniku połączenia PPS przestała istnieć, a władzę w PZPR przejęli dawni działacze PPR; KC PZPR (Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej) – naczelny aparat kierowniczy PZPR, najwyższa władza między zjazdami, podczas których Komitet Centralny był powoływany
formacja wojskowa działająca w latach 1945‑1965; do 1954 r. podporządkowana była ministrowi bezpieczeństwa publicznego, następnie ministrowi spraw wewnętrznych; powołana została w celu walki z tzw. „podziemiem reakcyjnym” – ukraińskimi organizacjami zbrojnymi UPA (Ukraińska Powstańcza Armia) i OUN (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów), niemieckim Werwolf (nm. „wilkołak”, niemiecki plan dywersji i walki partyzanckiej na ziemiach utraconych przez III Rzeszę) oraz z polskim podziemiem antykomunistycznym
(z ang. indoctrination) systematyczny i natarczywy proces, którego celem jest jednostkom, grupom lub całemu społeczeństwu określonej ideologii
inaczej Manifest Lipcowy, odezwa Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego ogłoszona 22 lipca 1944 r. skierowana do narodu polskiego; określała m.in. jedyną legalną władzę – Krajową Radę Narodową, nowe granice (np. szeroki dostęp do morza, włączenie Śląska Opolskiego, walkę o Prusy Wschodnie, przekazanie ziem na schodzie odpowiednim republikom sowieckim), deklarowała wprowadzenie reformy rolnej i powołanie milicji obywatelskiej
powołana w Moskwie w 1949 r.; jej celem była koordynacja współpracy gospodarczej między państwami bloku państw komunistycznych podporządkowanych ZSRS
(European Recovery Program) to program Stanów Zjednoczonych mający pomóc państwom europejskim po II wojnie światowej; oferował pomoc w postaci surowców mineralnych, produktów żywnościowych, kredytów i dóbr inwestycyjnych; ostatecznie wsparł odbudowanie gospodarek krajów Europy Zachodniej i przyczynił się do odparcia komunizmu; nazwa tej pochodzi od nazwiska sekretarza stanu USA, gen. Georga Marshalla
pokazowy proces polityczny przywódców Polskiego Państwa Podziemnego (m.in. gen. Leopolda Okulickiego, Kazimierza Pużaka, Jana Stanisława Jankowskiego), który miał miejsce w czerwcu 1945 r. w Moskwie przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego
określenie używane w okresie Polski Ludowej na przedwojenne ziemie niemieckie przyznane na mocy postanowień z Poczdamu Polsce
przymusowy nakaz opuszczenia miejsca zamieszkania, często jest związany ze zmianami granic w wyniku konfliktów
określenie wschodnich terenów Rzeczypospolitej w okresie międzywojennym, dzisiaj ziemie należące do Ukrainy, Białorusi i Litwy
linia demarkacyjna wojsk polskich i bolszewickich opisana w nocie dyplomatycznej wystosowanej przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych lorda George’a Curzona do Gieorgija Cziczerina, ludowego komisarza spraw zagranicznych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej; linia ta prowadziła od Grodna, przez miejscowość Jałówka do Brześcia, dalej na Dorohusk, Hrubieszów i Kryłów, potem na zachód przez Rawę Ruską do Przemyśla i Karpat; co ciekawe, lord Curzon nie był ani jej pomysłodawcą, ani zwolennikiem, faktycznie wymyślił ją Lewis Namier, pochodzący z Polski niski rangą urzędnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych
(z łac. repatriatio – powrót do ojczyzny) przesiedlanie do kraju obywateli, którzy na skutek zmiany granic lub działań wojennych znaleźli się poza jego terytorium; w Polsce Ludowej używano także określenia „repatrianci” wobec mieszkańców Kresów Wschodnich
tymczasowy organ władzy wykonawczej w Polsce powołany w Moskwie i kontrolowany przez ZSRS; działał od 21 lipca do 31 grudnia 1944 r., przewodniczącym był Edward Osóbka‑Morawski, na jego miejsce powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej
koalicyjny rząd Rzeczypospolitej Polskiej powołany 28 czerwca 1945 r. jako realizacja postanowień konferencji jałtańskiej, na jego czele stanął Edward Osóbka‑Morawski, istniał do 1947 r.; został uznany przez państwa koalicji antyhitlerowskiej, które tym samym odmówiły dalszego poparcia dla Rządu RP na uchodźstwie
tajne struktury państwowe funkcjonujące na terenie okupowanej Polski, podległe rządowi emigracyjnemu w Londynie
siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego
szeroko zakrojone działania dywersyjne i sabotażowe podjęte przez AK na tyłach cofającej się armii niemieckiej w latach 1944–1945 w celu przejęcia kontroli nad danym obszarem. W efekcie komendant okręgu miał występować wobec wkraczających oddziałów Armii Czerwonej jako przedstawiciel legalnych władz polskich - rządu RP na uchodźctwie
cywilny i zbrojny ruch oporu przeciwko powojennej władzy komunistycznej w Polsce i dominacji ZSRS; przyjmuje się, że jesienią 1945 r. liczyło ponad 80 tys. członków
antykomunistyczna organizacja cywilno‑wojskowa założona w 1945 r., której celem była walka o wolną Polskę, opuszczenie kraju przez wojska sowieckie i powrót do przedwojennej granicy na wschodzie, pierwszym prezesem został Jan Rzepecki
organizacja konspiracyjna o charakterze narodowym działająca w latach 1942–1947; w czasie wojny walczyła zarówno z Niemcami, jak i formacjami komunistycznymi (Gwardia Ludowa, partyzantka sowiecka); po wojnie przeciwstawiła się zbrojnie nowemu systemowi
zbiorowe darowanie lub złagodzenie kary za popełnione przestępstwa
potoczna nazwa antykomunistycznego, niepodległościowego podziemia (partyzantki) sprzeciwiającego się sowietyzacji i dominacji komunistów w życiu społecznym i politycznym po II wojnie światowej w Polsce
prowadzona przez Polskę w latach 1947–1949 polityka gospodarcza, której celem było wyeliminowanie sektora prywatnego; opierała się na trzech ustawach dotyczących walki z drożyzną, obywatelskich komisjach podatkowych oraz zezwoleniu na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych; doprowadziła do ogromnych trudności w zaopatrzeniu ludności w towary codziennego użytku
stworzony z myślą o powojennych wyborach parlamentarnych sojusz wyborczy kierowany przez komunistów, w jego skład weszły PPR, PPS, SL oraz SD
Słowa kluczowe
Ziemie Odzyskane, wysiedlenie, Kresy Wschodnie, repatriacja, amnestia, żołnierze wyklęci, podziemie antykomunistyczne, komuniści, referendum ludowe, wybory do Sejmu Ustawodawczego
Bibliografia
Wiek XX w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska‑Bodnaruk, Warszawa 1998.
Wielka historia Polski. Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej, t. 10, Andrzej Leon Sowa.