Lekcja nadobowiązkowa (poza podstawą programową), ale wskazana do realizacji (przynajmniej część podstawowa).
Zastanów się, jak rozpoznajesz style w muzyce, architekturze, modzie czy literaturze. Skąd wiesz, że zwiedzasz właśnie średniowieczny, a nie np. barokowy zamek? W jaki sposób odróżniasz starych mistrzów od współczesnych? Wysłuchaj obydwu utworów, a następnie odpowiedz na te pytania.
De tous biens plaine (Renaissance Recorders & Viol)RPL9ZlpcNjlAa1
AllegroR1PK11XTFMrIZ1
Wysłuchaj obu utworów i odpowiedz na pytania:
Pytanie | Utwór I | Utwór II |
W którym z utworów występuje większa liczby instrumentów? | □ | □ |
Czy tempo utworu jest urozmaicone (fragmenty szybkie przeplatają się z wolnymi)? | □ | □ |
Czy utwór naśladuje dźwięki przyrody? | □ | □ |
Który z dwóch utworów wymaga większej perfekcji od wykonawców? | □ | □ |
Nie jest rzeczą prostą zauważyć, że w natłoku codziennych dni coś się zasadniczo zmieniło. Najlepszym przykładem będzie przeprowadzenie „eksperymentu historycznego” z udziałem waszych dziadków. Sprawdźcie, ilu spośród nich dostrzegło, że 4 czerwca 1989 r. rozpoczęła się nowa epoka w dziejach Polski?
Odszukaj w internecie nagranie z wypowiedzią Joanny Szczepkowskiej o „końcu komunizmu” „Szczepkowska ogłasza koniec PRL” i zaprezentuj je swoim dziadkom, następnie zadaj im następujące pytania:
Czy widzieli ten wywiad wówczas w 1989 r. w telewizji lub o nim słyszeli? Jeśli tak, to czy wypowiedź Joanny Szczepkowskiej (wówczas i dzisiaj znanej aktorki) nie wydała im się zbyt egzaltowana (emocjonalna)?
Czy wierzyli wówczas, że system komunistyczny został zdemontowany przez wybory 4 czerwca 1989 r. ?
Odpowiedzi zanotuj w zeszycie.
Przeprowadź wywiad ze świadkami epoki – dziadkami lub innymi osobami urodzonymi przed 1970 r.
Proponowane pytania:
Co zmieniło się w ich życiu bezpośrednio przed i po 4 czerwca 1989 i w dziesięć lat później?
Czy zmienili pracę?
Jak dojeżdżali do pracy?
Jak się ubierali (jak wybierali ubrania)?
Gdzie i jak spędzali wolny czas w weekendy?
Gdzie i jak spędzali wolny czas podczas urlopu?
Czy dużo czasu poświęcali na zakupy?
Gdzie robili zakupy?
Czy teraz po upływie kolejnych lat zauważają zmiany?
Na podstawie ich wypowiedzi spróbuj napisać, czy zmiana epoki jest łatwa do zauważenia bezpośrednio w momencie, kiedy się dzieje, czy dopiero z perspektywy kolejnych lat.
Sporządź notatkę w zeszycie.
Dlaczego ludzie dzielą swoje dzieje na epoki? Co to jest chronologia?
Znaną niemal od zarania dziejów cechą człowieka jest potrzeba wyznaczania „granic” czasowych, czyli porządkowania świata. Powstała nawet osobna gałąź nauki o podziałach i mierzeniu czasu, zwana chronologią. Naturalnymi okresami, jakimi mierzono ciągi wydarzeń, było życie człowieka i jego pokolenia czy okres sprawowania władzy przez konkretnego przywódcę. Pierwotne podziały dziejów społecznych człowieka poznaliście już w odniesieniu do dawniejszych czasów. Zawsze pojawiało się przy nich podstawowe pytanie: czym różniły się poszczególne okresy czy epoki, np.: antyk od średniowiecza?
Podobne pytanie zadajemy sobie w odniesieniu do „nowożytności”. Dlaczego historycy, a wraz z nimi wszyscy, którzy czytają o dziejach człowieka, nagle zaczynają mówić o „nowej jakości”? W czym dostrzegamy różnice i czy podobnie widzieli ową inność również ludzie, którzy żyli na przełomie epok? Jednym słowem, pytamy o „granice epoki”, co w poważnych opracowaniach historycznych nazywane jest „periodyzacją” dziejów.
Kto odkrył „nowożytność”?
W przypadku nowożytności po raz pierwszy konieczność jej wydzielenia dostrzegł Christoph CellariusChristoph Cellarius w książce wydrukowanej w 1685 r. Dla żyjącego w XVII w. uczonego okres ten, różny od poprzednich – antyku i wieków średnich – zaczął się około 1500 r. Zatem zostało to dostrzeżone dopiero po upłynięciu niemal dwóch wieków.
Niedostrzegalne zmiany – stare, ale jednak inne
Co się zmieniło, że zaczęto o tym pisać? Z pewnością nie nastąpiła gwałtowna wymiana ludności, nie zmieniły się wszystkie panujące dynastie czy ustroje polityczne, a otaczające ludzi przedmioty i budowle nadal pozostawały niemal takie same. Przykładów można pokazać całe mnóstwo. Gotycka katedra Notre‑Dame w Paryżu wzniesiona w XIII w., w średniowieczu, nie różniła się na pierwszy rzut oka od wybudowanego już w innej epoce (XVI‑XVII w.) paryskiego kościoła pod wezwaniem św. Eustachego. Także wypełnione witrażami okna w obu kościołach różnią się między sobą tylko drobnymi szczegółami. W znajdującej się na przeciwległym końcu Europy Polsce, gotycki, czyli średniowieczny kościół z Poznania wygląda niemal identycznie jak nowożytny kościółek z XVI w. z Niedźwiadnej na Podlasiu.
Porównaj obie ilustracje i wskaż na podobieństwa i różnice.
Zrób tabelę i umieść w niej następujące informacje:
Znajdź znaczenie słów: sygnaturkasygnaturka i sterczynysterczyny i określ, jaki kształt mają te elementy w przedstawionych budowlach.
Który kościół wydaje się smuklejszy?
Czy w obu widać podobne elementy konstrukcyjne?
Ciemniejsze linie w polu okna to kamienny szkielet (nazywany maswerkiem), dzielący wielką powierzchnię okna na małe pola, które były wypełnione szklanymi, kolorowymi przedstawieniami.
Zwróć uwagę na: proporcje wysokości do szerokości okna, kształt zwieńczenia okien, oraz wielkość przeszklonych pól.
Cezura końcowa i cezura wewnętrzna
Gdzie zatem szukać zasadniczych cech różniących poszczególne okresy? Czym różniła się nowożytność od średniowiecza? Jak długo trwała i kiedy się zakończyła nowa epoka? Co do ostatniego, historycy są zgodni. Kres nowożytności i początek historii współczesnej stanowi koniec I wojny światowej (i rewolucja rosyjska). Jednak w środku tego długiego okresu doszło do wydarzeń mających wielki wpływ na dalszy bieg dziejów, tzn. do Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789‑1799). Podzieliła ona tę epokę na wczesnonowożytną, trwającą od końca XV w. do końca XVIII w. i późną epokę nowożytną, czyli dzieje tzw. „długiego wieku XIX” (1789‑1918).
Bastylia (pełniąca rolę więzienia) postrzegana była jako symbol ucisku królewskiego. W chwili jej zdobycia przebywało w niej 7 aresztantów. Komendant, który najpierw rozkazał strzelać do ludu, a później poddał Bastylię, został zamordowany. Odcięto mu głowę i zaniesiono ją na tyczce do ratusza. Była to pierwsza ofiara rewolucji.
Istota epoki wczesnonowożytnej
Najważniejszymi cechami charakterystycznym epoki wczesnonowożytnej było pojawienie się elementów, które burzyły wykształcony i utrwalony w średniowiecznej Europie feudalny system stanowy. System, w którym określonym grupom społecznym (do których przynależność wynikała najczęściej z urodzenia): rycerstwu – szlachcie, chłopstwu, mieszczaństwu, duchowieństwu odpowiadały różne funkcje i zadania społeczne oraz prawa – obowiązki i przywileje. W takich ramach żyli Europejczycy, ale podobne struktury występowały również w innych kręgach cywilizacyjnych, np. w Chinach czy Japonii. Zdecydowane przyspieszenie procesów demontażu systemu stanowego nastąpiło po Rewolucji Francuskiej. W kolejnych dziesięcioleciach zakres jego istnienia ulegał ciągłemu zawężeniu, chociaż proces ten - zwłaszcza w kulturze, obyczajowości czy ideologii – odbywał się niezwykle powoli.
Podsumowanie: cechy charakterystyczne epoki
Najważniejsze cechy charakteryzujące przemiany w epoce wczesnonowożytnej (począwszy od XV w.) to:
powstanie nowego obrazu człowieka i postrzegania świata,
powstanie państw narodowych,
upowszechnienie się w polityce pojęcia „racja stanuracja stanu”,
szeroko rozumiana „sekularyzacja” (zeświecczenie) życia społecznego,
przemiany w kulturze, rozwój „kultury pisanej” i kultury opartej na podstawach „naukowości”,
początek rewolucji przemysłowej,
ruchy emancypacji (dążenie do niezależności) gospodarczej i politycznej mieszczaństwa.
Cechy periodyzacji – zasada jednorodności i wartościowanie
Określenie „epoka” pochodzi z języka greckiego i pierwotnie znaczyło punkt znaczący, zwrotny (chwilowe zatrzymanie się), od którego rozpoczynano w chronologii liczenie czasu. Zatem epoka jest okresem historycznego rozwoju, który wyraźnie odróżnia się od innych panującymi lub przenikającymi go poglądami, tendencjami czy strukturami, stanowiąc jednocześnie pewną jednorodność. Homogeniczność (czyli zwartość, spoistość) epoki podkreślana prawa i obowiązki, a także przywileje, które uważa się za pasujące do modelu. Niestety, często marginalizowane jest wszystko, co nietypowe, przypadkowe czy niepasujące do epoki.
Logiczna periodyzacja służy sensownemu podziałowi upływającej historii w taki sposób, aby można było wskazać na istotne tendencje rozwojowe i zawsze zawiera kryteria wartościujące (ocenę, że coś było dobre albo złe, ładne lub brzydkie). Choć historycy powinni zachować bezstronność (obiektywizm) i opierać się jedynie na realnym przebiegu wydarzeń, to przez sam dobór faktów (a często sposób ich nazywania) dokonują pewnego uproszczenia, które zakłóca lub zniekształca obraz przeszłości.
Problem początku i bezdyskusyjność końca
Im bardziej wnikliwe badania prowadzone są nad epoką wczesnonowożytną, czyli dziejami pomiędzy ok. 1500 r. a 1800 r., tym wyraźniej dostrzegamy istnienie znacznych wewnętrznych różnic w tym okresie. Niektórzy historycy zaproponowali na przykład wydzielenie pomiędzy okresem wczesnonowożytnym a najnowszym tzw. długiego XVIII wieku. W pewnym momencie wzrosło zainteresowanie wiekiem XVII i niektórzy badacze wnioskowali, by to stulecie uznać za kres średniowiecza i początek nowożytności. Jednakże niezależnie od tego, jakie wydarzenie przyjmiemy za początek epoki nowożytnej, czy będzie to upadek Konstantynopola (1453), wynalezienie druku (ok. 1450 r.), odkrycie Ameryki (1492), początek wojen włoskich (1492), upublicznienie tez Lutra (1517), wstąpienie na tron Karola V (1516/19 r.), Jana Olbrachta (1492 r.) czy też Zygmunta Starego (1506/7 r.), to daty te tylko symbolicznie wyznaczą początek epoki.
Dużo łatwiejszy do sprecyzowania wydawał się historykom koniec epoki. Za jej kres uznaje się Wielką Rewolucję Francuską, powstaną Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, a w przypadku polskich badaczy – koniec pierwszej Rzeczpospolitej, czyli trzeci rozbiór Polski. Koniec epoki wczesnonowożytnej wydaje się łatwiejszy do zaobserwowania również w tendencjach artystycznych - architekturze, malarstwie, a nawet w ubraniach i modzie.
Sformułuj wnioski – jaka jest obecnie znajomość nazwisk idoli popkultury, np. piosenkarzy, piłkarzy w porównaniu ze znajomością nazwisk przywódców państw?
Na podstawie sposobu zachowania, gestów, ubrania, przedmiotów niesionych przez wysiadających na ląd hiszpańskich marynarzy określ, po co przybyli i co zamierzają robić. Czy są zainteresowani tamtejszymi mieszkańcami i ich kulturą?
Pierwszy portret namalowany około 1770 r. przez Louisa Carrogisa Carmontelle’a (1717‑1806) przedstawia Louise Marie Adélaïde de Bourbon (1753–1821). Jej dziadek był nieślubnym synem Ludwika XIV, a ona sama jedną z najbogatszych panien w przedrewolucyjnej Francji. Wyszła za mąż za arystokratycznego zwolennika rewolucji, później skazanego na śmierć Filipa Égalité. Jej synem był późniejszy król Francuzów Ludwik Filip I.
Drugi portret namalowany prawdopodobnie w latach 90. XVIII w. przez najwybitniejszą malarkę francuską XVIII i pocz. XIX w. Élisabeth‑Louise Vigée Le Brun (1755‑1842).
Przyjrzyj się dwóm portretom tej samej kobiety. Pierwszy z nich pochodzi z okresu tzw. „ancien regime’u", drugi z „nowej epoki" po rewolucji. Spróbuj wskazać różnice. Przyporządkuj poniższe stwierdzenia do obrazów.
suknia była obcisła i dopasowana, fryzura była wygodna, fryzura wymagała dużo przygotowań, suknia wymagała zakładania dodatkowych elementów konstrukcyjnych (dowiedz się, w jaki sposób uzyskiwano rozkloszowanie dolnej części sukni), włosy mają naturalny kolor (nie wymagały farbowania), suknia była zrobiona z miękkiego, dobrze układającego się materiału, fryzura wymagała pomocy zawodowej fryzjerki
Moda ancien regime'u | |
---|---|
Moda okresu rewolucji i cesarstwa we Francji |
Nazwy
Na konieczność głębszych badań nad epoką wskazują przemiany, jakie wówczas miały miejsce – początki wczesnego kapitalizmu czy powstawanie wczesnych państw, ale przede wszystkim wspomniane dynamizowanie się elementów prowadzących do zlikwidowania systemu stanowego.
Określenia epoki obejmującej XVI – XVIII w. w różnych językach brzmią odmiennie:
po polsku – „epoka nowożytna”, obecnie coraz częściej „epoka wczesnonowożytna”,
po niemiecku – „Neue GeschichteNeue Geschichte”, „Geschichte der NeuzeitGeschichte der Neuzeit” – analogicznie „FrühneuzeitFrühneuzeit“,
po angielsku – „Modern HistoryModern History” lub „Early Modern HistoryEarly Modern History”,
po francusku – „Époque moderneÉpoque moderne”, „Époque moderne antérieureÉpoque moderne antérieure”.
Tradycjonalizm historyków?
Jest coś ironicznego w fakcie, że mimo całej dyskusji, morza wylanego atramentu i wskazywania na „symboliczność” dat rocznych w periodyzacji, to większość historyków nadal posługuje się najczęściej kryterium początków lub końca jakiejś epoki datami panowania konkretnych władców. Tak było przed Cellariusem, tak było po nim i podobnie jest dzisiaj. Nie inaczej jest w całym pisarstwie polskich historyków. Dzieje Polski nowożytnej rozpoczynają się od początków panowania króla Jana Olbrachta (1492) lub Zygmunta Starego (1506).