Skąd wzięło się pojęcie renesans?

Pod koniec XIV i w XV wieku w bogatych włoskich miastach zaczęły rozwijać się nowe idee oraz postawy wobec życia i człowieka. Dziewiętnastowieczni historycy Szwajcar Jacob Burckhardt i Francuz Jules Michelet – nadali tym tendencjom miano odrodzenia, czyli od brzmienia w językach romańskich – francuskim (renaissance) i włoskim (rinascimento) – renesansem. Znacznie wcześniej o odrodzeniu pisał już Giorgio Vasari (1511‑1574) w swoim dziele „Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów”, jakkolwiek u niego renesans odnosił się wyłącznie do sztuk plastycznych. Tymczasem u początków ruchu leżało odrodzenie znajomości literatury i języków klasycznych.

R1ZFoBo0Sw0bE

Jacob Burckhardt (1818-1897) – szwajcarski historyk, upowszechnił określenie „renesans" („odrodzenie") Jacob Burckhardt (1818-1897) – szwajcarski historyk, upowszechnił określenie „renesans" („odrodzenie") Źródło: ok. 1840, Fotografia, domena publiczna.

RKt0k6iLRmBXW

Siwowłosy mężczyzna ubrany w brązowe ubranie siedzi na fotelu przy stole. Na stole leży czerwono-brązowy obrus. Wokół meżczyzny na biurku i na podłodze leżą porozkładane książki i kartki papieru.

Jak na rywalizacji rosły pałace

Liczne, choć niewielkie włoskie państewka rywalizowały pomiędzy sobą. Niektóre z nich, jak Florencja, Piza, Siena, Lukka, Bolonia, Mantua, Modena powstały jako miasta‑państwa wokół wspólnot miejskich. Bogaci mieszczanie prowadzili interesy, a jednocześnie kierowali polityką tych miast trochę jak przedsiębiorstwem, dbając o wzrost ich dochodów i prestiżu. Powodowało to narastanie swoistej mody i współzawodnictwa między elitami miast. Rozpoczęło się od rywalizacji w budowie nowych, olbrzymich kościołów, które miały świadczyć o wielkości miasta i potędze jego mieszkańców. Katedry w Pizie, Florencji, Sienie były tego dowodem. Następnie powstawać zaczęły wspaniałe siedziby władz miejskich. Wreszcie wspaniałe pałace miejskie najbogatszych rodów. W okresie szczytu budowlanego we Florencji w latach 1450‑1478 postawiono ich aż 30. Znany architekt Albertitknq3rMmBn_000tp005Alberti zanotował: „jak wiele domów, w których w tej chwili położono marmury, w czasach naszego dzieciństwa było wyłożonych deskami”. Do ich wznoszenia zatrudniono modnych i uznanych architektów, a wnętrza wyposażane były we wspaniałe freski, obrazy, tapiserie (ozdobne tkaniny) i meble.

RchxkPAFe78Qd

Mapa Włoch w 1494 r. Mapa Włoch w 1494 r. Źródło: Flanker, domena publiczna.

R1DHBRLJJYoGx

Widok od strony zachodniej katedry w Pizie pw. Santa Maria Assunta (Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny) wzniesionej w latach 1063-1118-1350. Z tyłu ponad dachem i kopułą widać szczyt dzwonnicy, czyli tzw. „krzywej wieży”. Zwróć uwagę, że na jej szczycie widać zwiedzających turystów, co doskonale pokazuje skalę całego założenia architektonicznego. Katedrę – wówczas jeszcze nie ukończoną – poświęcił papież Galezjusz II w 1118 r. Dzwonnicę zaczęto wznosić w 1174 r., a mimo odchylania się od pionu ostatnią kondygnację dodano w 1350 r. Ostatecznie osiągnęła wysokość 55 m. Widok od strony zachodniej katedry w Pizie pw. Santa Maria Assunta (Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny) wzniesionej w latach 1063-1118-1350. Z tyłu ponad dachem i kopułą widać szczyt dzwonnicy, czyli tzw. „krzywej wieży”. Zwróć uwagę, że na jej szczycie widać zwiedzających turystów, co doskonale pokazuje skalę całego założenia architektonicznego. Katedrę – wówczas jeszcze nie ukończoną – poświęcił papież Galezjusz II w 1118 r. Dzwonnicę zaczęto wznosić w 1174 r., a mimo odchylania się od pionu ostatnią kondygnację dodano w 1350 r. Ostatecznie osiągnęła wysokość 55 m. Źródło: Jean-Christophe Benoist, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ra1n1MQTMPzkB

Florencja – katedra – widok ogólny z baptysterium na pierwszym planie, dzwonnicą, a w tle katedrą i kopułą. Katedrę pw. Santa Maria del Fiore (Świętej Marii Kwietnej) zaczęto wznosić w 1296 r. i budowa jej trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Główny korpus nawy głównej ukończono w XIV w. (1295-1379 r. – szerokość 38 m, długość 153 m); kopułę w stanie surowym wzniesiono w latach 1418-1443 (wysokość 107 m, średnica kopuły 45 m); stojącą obok dzwonnicę rozpoczęto budować w 1298 r., a jej dach zwieńczono w 1359 r. (wysokość 85 m). Fasadę rozpoczęto w XIII w., ale w 1588 r. rozebrano ją jako „niemodną" i rozpoczęto jej realizację od nowa. Ostatnie prace przy fasadzie miały miejsce w XIX w.; obecnie trwają prace przy wykończeniu kopuły. Na zdjęciu widać m.in. fragment ukończonej w XIX w. fasady głównej; przy kopule nad okrągłym oknem (nazywanym „okulusem”) widać fragment ciągle jeszcze nie skończonego gzymsu wieńczącego. Florencja – katedra – widok ogólny z baptysterium na pierwszym planie, dzwonnicą, a w tle katedrą i kopułą. Katedrę pw. Santa Maria del Fiore (Świętej Marii Kwietnej) zaczęto wznosić w 1296 r. i budowa jej trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Główny korpus nawy głównej ukończono w XIV w. (1295-1379 r. – szerokość 38 m, długość 153 m); kopułę w stanie surowym wzniesiono w latach 1418-1443 (wysokość 107 m, średnica kopuły 45 m); stojącą obok dzwonnicę rozpoczęto budować w 1298 r., a jej dach zwieńczono w 1359 r. (wysokość 85 m). Fasadę rozpoczęto w XIII w., ale w 1588 r. rozebrano ją jako „niemodną" i rozpoczęto jej realizację od nowa. Ostatnie prace przy fasadzie miały miejsce w XIX w.; obecnie trwają prace przy wykończeniu kopuły. Na zdjęciu widać m.in. fragment ukończonej w XIX w. fasady głównej; przy kopule nad okrągłym oknem (nazywanym „okulusem”) widać fragment ciągle jeszcze nie skończonego gzymsu wieńczącego. Źródło: Sailko, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1S6vjOPvvlh5

Katedra w Sienie wzniesiona została w latach 1229-1263. Nawa główna ma długość 89 m i szerokość 24 m. Stojącą nieopodal dzwonnicę ukończono w 1313 r. Miała wysokość 77 m. Budowę kopuły o wysokości całkowitej 48 m razem z tzw. latarnią (nadbudówka nad kopułą) rozpoczęto w 1263 r., a ukończono w 1385 r. (latarnię dopiero w 1667 r.). W 1339 r. rozpoczęto wielką rozbudowę, w której istniejąca katedra miała stać się jedynie nawą poprzeczną przyszłej monumentalnej budowli (jej wymiary to 50 m długości i 30 m szerokości). Czarna śmierć i wywołany przez nią kryzys spowodowały przerwanie prac w 1357 r.; resztki zamierzenia widać do dzisiaj. Katedra w Sienie wzniesiona została w latach 1229-1263. Nawa główna ma długość 89 m i szerokość 24 m. Stojącą nieopodal dzwonnicę ukończono w 1313 r. Miała wysokość 77 m. Budowę kopuły o wysokości całkowitej 48 m razem z tzw. latarnią (nadbudówka nad kopułą) rozpoczęto w 1263 r., a ukończono w 1385 r. (latarnię dopiero w 1667 r.). W 1339 r. rozpoczęto wielką rozbudowę, w której istniejąca katedra miała stać się jedynie nawą poprzeczną przyszłej monumentalnej budowli (jej wymiary to 50 m długości i 30 m szerokości). Czarna śmierć i wywołany przez nią kryzys spowodowały przerwanie prac w 1357 r.; resztki zamierzenia widać do dzisiaj. Źródło: MM, domena publiczna.

Prawo, uniwersytety i łacina klasyczna

Bujne życie miejskie niosło ze sobą coraz większe problemy dla władców. Pojawiły się nowe potrzeby, np. rozsądzanie sporów, zarządzanie i stanowienie regulacji prawnych. Wzrastało zapotrzebowanie na prawo, i to prawo świeckie, a nie kościelne, które dotąd interesowało głównie wykształcone warstwy umiejące pisać i czytać, czyli duchowieństwo. Dotychczasowe prawa zwyczajowe okazywały się niewystarczające choćby dlatego, że nie znały takich pojęć jak np. kredyt, zastaw, dzierżawa. Dodatkowo we Włoszech toczyła się tzw. „walka o inwestyturę”, która także sięgała do argumentów prawnych. Dlatego zaczęły powstawać pierwsze szkoły, później nazwane uniwersytetami - m.in. w Bolonii i Padwie, w których uczeni zaczęli badać prawo rzymskie i nauczać go. Aby je jednak dobrze zrozumieć i wyjaśnić, konieczne było zrozumienie użytych słów i zwrotów. Tymczasem łacina klasyczna była językiem martwym. Można było ją poznać jedynie poprzez utwory literackie. Stąd badania nad antycznymi tekstami, znanymi i kopiowanymi w średniowiecznych skryptoriach, w których do tej pory szukano co najwyżej argumentów dla badań teologicznych. Teraz badacze zaczęli dostrzegać w nich inne treści. To „odkrycie” (znanej cały czas) starożytności nazywamy „humanizmem”. Nowe zainteresowania - w przeciwieństwie do wcześniejszych, odnoszących się do spraw religijnych, związanych z Bogiem i „niebem” - dotyczyły spraw ziemskich, ludzkich. W żadnym przypadku nie znaczyło to, że ludziom przestało zależeć na zbawieniu, czy że zmniejszyła się ich religijność. Wręcz przeciwnie, poprzez dostrzeżenie sfery ziemskiej zaczęli realizować swoje potrzeby religijne w inny sposób.

R1YXo7L547O7N

Uniwersytet w Bolonii – przyjmowanie studentów do korporacji „narodu niemieckiego”. Źródło: Uniwersytet w Bolonii – przyjmowanie studentów do korporacji „narodu niemieckiego”., XV w., domena publiczna.

Łacina i języki narodowe

Odkrywani na nowo pisarze rzymscy, a później też greccy, wspominali o dziełach architektonicznych, rzeźbach, malarstwie antycznym. Zwłaszcza we Włoszech pozostałości po starożytnym Rzymie były właściwie na wyciągnięcie ręki. Ludzie nareszcie zaczęli je dostrzegać i doceniać. Pojawiło się „twórcze naśladownictwo” - w literaturze i wszystkich innych „sztukach”. Obok tradycyjnej tematyki religijnej, przeznaczonej na potrzeby kościołów i zgromadzeń religijnych, bogacący się mieszczanie chcieli też pokazać siebie, swoje życie i otaczającą rzeczywistość. Oczekiwali tego zarówno od sztuk plastycznych, jak i literatury. Byli wykształceni, znali język nauki - tzn. łacinę, niekiedy grekę - zatem mogli czerpać przyjemność z literatury, nie tylko powtarzając antyczne wzorce w językach klasycznych, ale też we własnym języku. Stąd sceny biblijne na obrazach pokazywały życie i przedmioty codzienne oraz zachowania znane z najbliższego otoczenia, a literatura posługiwała się i łaciną, i językami narodowymi. We Włoszech Francesco Petrarka (1304‑1374), poeta uznawany za ojca literatury włoskiej, pisał zarówno po łacinie, jak i włosku, podobnie Jan Kochanowski, który tworzył w dwóch językach - po polsku i łacinie.

R1FW6dTbGVAqT

Portret Francesco Petrarki Źródło: Altichiero, Portret Francesco Petrarki, ok. 1376, fresk, „Oratorio di San Giorgio” w Padwie, domena publiczna.

Średniowieczne motywy w nowym opakowaniu

Odkrycie łacińskiego dziedzictwa literackiego zaowocowało burzliwym wzrostem rodzimej twórczości o charakterze świeckim. Wiele wątków literackich nawiązywało do czasów średniowiecznych rycerzy. Słynne przygody „Orlanda Szalonego” Ludovica Ariosta (1474‑1533), „Jerozolima Wyzwolona” Torquato Tasso (1544‑1595) czy najsłynniejsze renesansowe dzieło „rycerskie”, „Don Kichot” Miguela Cervantesa (1547‑1616), wykorzystywały dawne wątki z dodatkiem szczypty humoru, kpiny, satyry, ale też pewnej ciepłej akceptacji. Inne nawiązywały do miłosnej liryki trubadurów, poetów i muzyków francuskich XII i XIII w. Tak było w przypadku Petrarki czy Giovanniego Boccacio (1313‑1375), a w mniejszym stopniu Dantego Alighieri (1265‑1321), który swój najważniejszy poemat „Boska Komedia” upodobnił do średniowiecznych tradycji jedynie pod względem treściowo‑tematycznym.

RYb21DNzgll2Y

Cervantes – pomnik w Madrycie – fragment Cervantes – pomnik w Madrycie – fragment Źródło: Carlos Delgado, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rc9bXeDpIUxAm

Cervantes – pomnik w Madrycie – całość z przodu widać postaci Don Kichota i Sancho Pansy fragmen

R12gOmCPpgcxK

Cervantes – pomnik w Madrycie – z przodu widać postaci Don Kichota i Sancho Pansy fragment Cervantes – pomnik w Madrycie – z przodu widać postaci Don Kichota i Sancho Pansy fragment Źródło: Zaqarbal , Lorenzo Coullaut Valera, domena publiczna.

Nowatorskość teatru elżbietańskiego

R1UrlagIQqmPk1

Szekspir Źródło: Szekspir, 1610, Olej na płótnie, National Portrait Gallery, domena publiczna.

Nowe walory artystyczne dostrzegamy w dziełach najważniejszego pisarza anglojęzycznego Williama Szekspira (Shakespaere – 1564‑1616), dzięki któremu teatr awansował do roli pierwszego medium widowiskowego o wysokiej randze artystycznej, przeznaczonego dla szerszej publiczności. Teatr elżbietański, wraz z późniejszymi scenami dworskimi, stały się wzorem przyszłych europejskich teatrów publicznych.

Zobacz, jak wyglądał teatr szekspirowski.

R1ADSB0uWMbA5

Scena Teatru Globe Scena Teatru Globe Źródło: C. Walter Hodges, Scena Teatru Globe, ok. 1953, rysunek, licencja: CC BY-SA 4.0.

R1OwukqoayjPS

Teatr Globe w Londynie Teatr Globe w Londynie Źródło: Dickbauch, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RpBVqiaJZCWrB

Wnętrze Globe Theatre w Londynie Wnętrze Globe Theatre w Londynie Źródło: Tohma, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

R1EU52uS31EIs

Scena Teatru Globe Scena Teatru Globe Źródło: Richard Law, Scena Teatru Globe, fotografia, licencja: CC BY-SA 2.0.

RtlozVgzO7DM7

Royal Shakespeare Theatre Teatr Globe w Londynie Źródło: Tony Hisgett, Royal Shakespeare Theatre, 2010, fotografia, licencja: CC BY 2.0.