Nie jest rzeczą prostą zauważyć, że w natłoku codziennych dni coś się zasadniczo zmieniło. Najlepszym przykładem będzie przeprowadzenie „eksperymentu historycznego” z udziałem waszych dziadków. Sprawdźcie, ilu spośród nich dostrzegło, że 4 czerwca 1989 r. rozpoczęła się nowa epoka w dziejach Polski?

Dlaczego ludzie dzielą swoje dzieje na epoki? Co to jest chronologia?

Znaną niemal od zarania dziejów cechą człowieka jest potrzeba wyznaczania „granic” czasowych, czyli porządkowania świata. Powstała nawet osobna gałąź nauki o podziałach i mierzeniu czasu, zwana chronologią. Naturalnymi okresami, jakimi mierzono ciągi wydarzeń, było życie człowieka i jego pokolenia czy okres sprawowania władzy przez konkretnego przywódcę. Pierwotne podziały dziejów społecznych człowieka poznaliście już w odniesieniu do dawniejszych czasów. Zawsze pojawiało się przy nich podstawowe pytanie: czym różniły się poszczególne okresy czy epoki, np.: antyk od średniowiecza?

Podobne pytanie zadajemy sobie w odniesieniu do „nowożytności”. Dlaczego historycy, a wraz z nimi wszyscy, którzy czytają o dziejach człowieka, nagle zaczynają mówić o „nowej jakości”? W czym dostrzegamy różnice i czy podobnie widzieli ową inność również ludzie, którzy żyli na przełomie epok? Jednym słowem, pytamy o „granice epoki”, co w poważnych opracowaniach historycznych nazywane jest „periodyzacją” dziejów.

Kto odkrył „nowożytność”?

W przypadku nowożytności po raz pierwszy konieczność jej wydzielenia dostrzegł Christoph CellariustqzahU3Xdl_000tp001Christoph Cellarius w książce wydrukowanej w 1685 r. Dla żyjącego w XVII w. uczonego okres ten, różny od poprzednich – antyku i wieków średnich – zaczął się około 1500 r. Zatem zostało to dostrzeżone dopiero po upłynięciu niemal dwóch wieków.

R1QkSJODu8nJs

Christoph Cellarius Zdjęcie grafiki pochodzi z publikacji lokalnego historyka z okolic Halle (miasto w środkowych Niemczech), opisującego wydarzenia i wybitne osobistości z tamtych terenów. Taka twórczość była charakterystyczna dla kultury oświecenia (por. lekcja 113). Podpis pod grafiką brzmi „Prof.[essor] Publ.[icus] Ordin.[arius] Antiqut.[atum] Et Eloquent.[iae] In Universitat.[e] Fridericianae Hallens.[sis]”, co znaczy „Profesor zwyczajny historii starożytnej i retoryki na Uniwersytecie Fryderyka w Halle”. Źródło: Christoph Cellarius, 1750, domena publiczna.

R1HwqioAdoecE

Historia universalis, in antiquam, et medii aevi ac novam divisa Christoph Cellarius: Historia universalis breviter ac perspicue exposita, in antiquam, et medii aevi ac novam divisa, cum notis perpetuis. Editio XI ad nostra usque tempora continuata et summariis aucta. („Historia powszechna krótko i prosto w sposób ciągły zaprezentowana w podziale na czasy starożytne, wieki średnie i nowożytne. Wydanie IX do naszych czasów sięgające"). Karta tytułowa z 1753 r. z wydawnictwa Verlag Paulus Emanuel Richter w Altenburgu. Fakt, że mamy do czynienia od roku 1702, czyli w ciągu półwiecza, aż z jedenastym wydaniem, świadczy dobitnie o wielkiej popularności tego opracowania. Źródło: Christoph Cellarius, Historia universalis, in antiquam, et medii aevi ac novam divisa, 1685, domena publiczna.

Niedostrzegalne zmiany – stare, ale jednak inne

Co się zmieniło, że zaczęto o tym pisać? Z pewnością nie nastąpiła gwałtowna wymiana ludności, nie zmieniły się wszystkie panujące dynastie czy ustroje polityczne, a otaczające ludzi przedmioty i budowle nadal pozostawały niemal takie same. Przykładów można pokazać całe mnóstwo. Gotycka katedra Notre‑Dame w Paryżu wzniesiona w XIII w., w średniowieczu, nie różniła się na pierwszy rzut oka od wybudowanego już w innej epoce (XVI‑XVII w.) paryskiego kościoła pod wezwaniem św. Eustachego. Także wypełnione witrażami okna w obu kościołach różnią się między sobą tylko drobnymi szczegółami. W znajdującej się na przeciwległym końcu Europy Polsce, gotycki, czyli średniowieczny kościół z Poznania wygląda niemal identycznie jak nowożytny kościółek z XVI w. z Niedźwiadnej na Podlasiu.

RTOtchmiA3qdE

Kościół św. Eustachego w Paryżu wybudowany w latach 1532-1640 Kościół św. Eustachego w Paryżu wybudowany w latach 1532-1640 Źródło: Pavel Krok, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

R1a6rCra1nF5x

Katedra Notre-Dame w Paryżu z XII w., widok od południa Katedra Notre-Dame w Paryżu z XII w., widok od południa Źródło: Bibonius, Wikimedia Commons, domena publiczna.

ROC0MTDEi0rQ3

Okno i witraż w katedrze Notre-Dame w Paryżu Okno i witraż w katedrze Notre-Dame w Paryżu Źródło: WeEnterWinter, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1IRYCyLghYg9

Okno i witraż w kościele św. Eustachego w Paryżu (wyb. 1532-1640) Okno i witraż w kościele św. Eustachego w Paryżu (wyb. 1532-1640) Źródło: Mbzt, 2011, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciemniejsze linie w polu okna to kamienny szkielet (nazywany maswerkiem), dzielący wielką powierzchnię okna na małe pola, które były wypełnione szklanymi, kolorowymi przedstawieniami.

Zwróć uwagę na: proporcje wysokości do szerokości okna, kształt zwieńczenia okien, oraz wielkość przeszklonych pól.

R1C64SK9QSap8

Kościół NMP na Ostrowie Tumskim w Poznaniu z XV w. Zachowana budowla powstała w pierwszej połowie XV w. i miała stanowić  prezbiterium wielkiego, trzynawowego kościoła z obejściem. Kościół stanął na miejscu kaplicy pałacowej ufundowanej przez księżnę Dobrawę po 966 r. i poznańskiego pałacu (palatium) Mieszka I. Kościół NMP na Ostrowie Tumskim w Poznaniu z XV w. Zachowana budowla powstała w pierwszej połowie XV w. i miała stanowić  prezbiterium wielkiego, trzynawowego kościoła z obejściem. Kościół stanął na miejscu kaplicy pałacowej ufundowanej przez księżnę Dobrawę po 966 r. i poznańskiego pałacu (palatium) Mieszka I. Źródło: Radomil, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RuubIzNU9qJIQ

Kościół św. Stanisława w Niedźwiadnej. Murowany kościół w wiosce na północnym Podlasiu wybudowano dopiero około połowy XVI w. Wzory czerpane pobliskiego Księstwa Pruskiego (dawne ziemie zakonne) oraz samej Polski zadecydowały o wzniesieniu go w tradycyjnej formie, z fasadą ozdobioną sterczynami, ale już proporcje kościoła (mała strzelistość), duże otwory okienne (na prezentowanym zdjęciu tego nie widać), półokrągłe zakończenie łuków fasady czy portalu (obramienia) wejścia uwidaczniają zachodzące zmiany. Kościół św. Stanisława w Niedźwiadnej. Murowany kościół w wiosce na północnym Podlasiu wybudowano dopiero około połowy XVI w. Wzory czerpane pobliskiego Księstwa Pruskiego (dawne ziemie zakonne) oraz samej Polski zadecydowały o wzniesieniu go w tradycyjnej formie, z fasadą ozdobioną sterczynami, ale już proporcje kościoła (mała strzelistość), duże otwory okienne (na prezentowanym zdjęciu tego nie widać), półokrągłe zakończenie łuków fasady czy portalu (obramienia) wejścia uwidaczniają zachodzące zmiany. Źródło: Rafał Zarzecki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Cezura końcowa i cezura wewnętrzna

Gdzie zatem szukać zasadniczych cech różniących poszczególne okresy? Czym różniła się nowożytność od średniowiecza? Jak długo trwała i kiedy się zakończyła nowa epoka? Co do ostatniego, historycy są zgodni. Kres nowożytności i początek historii współczesnej stanowi koniec I wojny światowej (i rewolucja rosyjska). Jednak w środku tego długiego okresu doszło do wydarzeń mających wielki wpływ na dalszy bieg dziejów, tzn. do Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789‑1799). Podzieliła ona tę epokę na wczesnonowożytną, trwającą od końca XV w. do końca XVIII w. i późną epokę nowożytną, czyli dzieje tzw. „długiego wieku XIX” (1789‑1918).

R1EZXY60alwOM

Obraz przedstawia scenę aresztowania komendanta Bastylii, pełniącej rolę więzienia

Istota epoki wczesnonowożytnej

Najważniejszymi cechami charakterystycznym epoki wczesnonowożytnej było pojawienie się elementów, które burzyły wykształcony i utrwalony w średniowiecznej Europie feudalny system stanowy. System, w którym określonym grupom społecznym (do których przynależność wynikała najczęściej z urodzenia): rycerstwu – szlachcie, chłopstwu, mieszczaństwu, duchowieństwu odpowiadały różne funkcje i zadania społeczne oraz prawa – obowiązki i przywileje. W takich ramach żyli Europejczycy, ale podobne struktury występowały również w innych kręgach cywilizacyjnych, np. w Chinach czy Japonii. Zdecydowane przyspieszenie procesów demontażu systemu stanowego nastąpiło po Rewolucji Francuskiej. W kolejnych dziesięcioleciach zakres jego istnienia ulegał ciągłemu zawężeniu, chociaż proces ten - zwłaszcza w kulturze, obyczajowości czy ideologii – odbywał się niezwykle powoli.

Podsumowanie: cechy charakterystyczne epoki

Najważniejsze cechy charakteryzujące przemiany w epoce wczesnonowożytnej (począwszy od XV w.) to:

1. powstanie nowego obrazu człowieka i postrzegania świata,

2. powstanie państw narodowych,

3. upowszechnienie się w polityce pojęcia „racja stanutqzahU3Xdl_000tp004racja stanu”,

4. szeroko rozumiana „sekularyzacja” (zeświecczenie) życia społecznego,

5. przemiany w kulturze, rozwój „kultury pisanej” i kultury opartej na podstawach „naukowości”,

6. początek rewolucji przemysłowej,

7. ruchy emancypacji (dążenie do niezależności) gospodarczej i politycznej mieszczaństwa.

Cechy periodyzacji – zasada jednorodności i wartościowanie

Określenie „epoka” pochodzi z języka greckiego i pierwotnie znaczyło punkt znaczący, zwrotny (chwilowe zatrzymanie się), od którego rozpoczynano w chronologii liczenie czasu. Zatem epoka jest okresem historycznego rozwoju, który wyraźnie odróżnia się od innych panującymi lub przenikającymi go poglądami, tendencjami czy strukturami, stanowiąc jednocześnie pewną jednorodność. Homogeniczność (czyli zwartość, spoistość) epoki podkreślana prawa i obowiązki, a także przywileje, które uważa się za pasujące do modelu. Niestety, często marginalizowane jest wszystko, co nietypowe, przypadkowe czy niepasujące do epoki.

Logiczna periodyzacja służy sensownemu podziałowi upływającej historii w taki sposób, aby można było wskazać na istotne tendencje rozwojowe i zawsze zawiera kryteria wartościujące (ocenę, że coś było dobre albo złe, ładne lub brzydkie). Choć historycy powinni zachować bezstronność (obiektywizm) i opierać się jedynie na realnym przebiegu wydarzeń, to przez sam dobór faktów (a często sposób ich nazywania) dokonują pewnego uproszczenia, które zakłóca lub zniekształca obraz przeszłości.

Problem początku i bezdyskusyjność końca

Im bardziej wnikliwe badania prowadzone są nad epoką wczesnonowożytną, czyli dziejami pomiędzy ok. 1500 r. a 1800 r., tym wyraźniej dostrzegamy istnienie znacznych wewnętrznych różnic w tym okresie. Niektórzy historycy zaproponowali na przykład wydzielenie pomiędzy okresem wczesnonowożytnym a najnowszym tzw. długiego XVIII wieku. W pewnym momencie wzrosło zainteresowanie wiekiem XVII i niektórzy badacze wnioskowali, by to stulecie uznać za kres średniowiecza i początek nowożytności. Jednakże niezależnie od tego, jakie wydarzenie przyjmiemy za początek epoki nowożytnej, czy będzie to upadek Konstantynopola (1453), wynalezienie druku (ok. 1450 r.), odkrycie Ameryki (1492), początek wojen włoskich (1492), upublicznienie tez Lutra (1517), wstąpienie na tron Karola V (1516/19 r.), Jana Olbrachta (1492 r.) czy też Zygmunta Starego (1506/7 r.), to daty te tylko symbolicznie wyznaczą początek epoki.

Dużo łatwiejszy do sprecyzowania wydawał się historykom koniec epoki. Za jej kres uznaje się Wielką Rewolucję Francuską, powstaną Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, a w przypadku polskich badaczy – koniec pierwszej Rzeczpospolitej, czyli trzeci rozbiór Polski. Koniec epoki wczesnonowożytnej wydaje się łatwiejszy do zaobserwowania również w tendencjach artystycznych - architekturze, malarstwie, a nawet w ubraniach i modzie.

RUw6BsVSpuAAE

Zdobycie Konstantynopola w 1453 r. Ilustracja pochodzi z ilustrowanej francuskiej kroniki z trzeciej ćwierci XV w. Jeana Chartiera „Kronika Karola VII” (Chronique de Charles VII), przechowywanej w Bibliotece Narodowej w Paryżu. Dawniej malarza, który namalował tę miniaturę, nazywano „Mistrzem Kroniki Froissarta" (czyt. Fruasarta) obecnie, po latach badań i porównań historycy ustalili prawdopodobne nazwisko autora: Philippe de Mazerolles. Źródło: Philippe de Mazerolles, Zdobycie Konstantynopola w 1453 r., ok. 1450-1475, domena publiczna.

RGMXAMcpOjw2p

Odkrycie Ameryki – Kolumb wychodzi na brzeg 12 X 1492 r. Dzieło z 1862 r. hiszpańskiego malarza Dióscoro Teófilo Puebla Tolína (1831-1901). Malarz tworzył niezwykle popularne w XIX w. obrazy inspirowane wielkimi wydarzeniami historycznymi (por. obrazy Jana Matejki), komponowane zgodnie z wyobrażeniami i emocjami swojej epoki. Na obrazie odświętnie ubrani Kolumb i jego załoga, w rękach trzymają symbole chrześcijaństwa i „cywilizacji” niesione nowo odkrytym ziemiom. Tubylcy są niemal nadzy, co ma podkreślać ich barbarzyństwo. Kolumb trzyma w ręku miecz, symbol podbicia i wzięcia w posiadanie kraju. Żadna z niesionych przez Hiszpanów rzeczy nie odwołuje się do „handlu”. Źródło: Dióscoro Teófilo Puebla Tolína, Odkrycie Ameryki – Kolumb wychodzi na brzeg 12 X 1492 r., 1862, Biblioteka Kongresu, domena publiczna.

R14Z431TXqhBX

Moda ancien regime'u ok. 1770 r. Źródło: Carmontelle, Moda ancien regime'u ok. 1770 r., 1770, Gwasz, Musée Condé, domena publiczna.

RORO2zJrcJqLR

Moda okresu rewolucji i cesarstwa we Francji (ok. 1800 r.) Źródło: Louise Élisabeth Vigée Le Brun, Moda okresu rewolucji i cesarstwa we Francji (ok. 1800 r.), Olej na płótnie, Palace of Versailles, domena publiczna.

Pierwszy portret namalowany około 1770 r. przez Louisa Carrogisa Carmontelle’a (1717‑1806) przedstawia Louise Marie Adélaïde de Bourbon (1753–1821). Jej dziadek był nieślubnym synem Ludwika XIV, a ona sama jedną z najbogatszych panien w przedrewolucyjnej Francji. Wyszła za mąż za arystokratycznego zwolennika rewolucji, później skazanego na śmierć Filipa Égalité. Jej synem był późniejszy król Francuzów Ludwik Filip I.

Drugi portret namalowany prawdopodobnie w latach 90. XVIII w. przez najwybitniejszą malarkę francuską XVIII i pocz. XIX w. Élisabeth‑Louise Vigée Le Brun (1755‑1842).

Nazwy

Na konieczność głębszych badań nad epoką wskazują przemiany, jakie wówczas miały miejsce – początki wczesnego kapitalizmu czy powstawanie wczesnych państw, ale przede wszystkim wspomniane dynamizowanie się elementów prowadzących do zlikwidowania systemu stanowego.

Określenia epoki obejmującej XVI – XVIII w. w różnych językach brzmią odmiennie:

1. po polsku – „epoka nowożytna”, obecnie coraz częściej „epoka wczesnonowożytna”,

2. po niemiecku – „Neue GeschichtetqzahU3Xdl_000tp005Neue Geschichte”, „Geschichte der NeuzeittqzahU3Xdl_000tp006Geschichte der Neuzeit” – analogicznie „FrühneuzeittqzahU3Xdl_000tp007Frühneuzeit“,

3. po angielsku – „Modern HistorytqzahU3Xdl_000tp008Modern History” lub „Early Modern HistorytqzahU3Xdl_000tp009Early Modern History”,

4. po francusku – „Époque modernetqzahU3Xdl_000tp00AÉpoque moderne”, „Époque moderne antérieuretqzahU3Xdl_000tp00BÉpoque moderne antérieure”.

Tradycjonalizm historyków?

Jest coś ironicznego w fakcie, że mimo całej dyskusji, morza wylanego atramentu i wskazywania na „symboliczność” dat rocznych w periodyzacji, to większość historyków nadal posługuje się najczęściej kryterium początków lub końca jakiejś epoki datami panowania konkretnych władców. Tak było przed Cellariusem, tak było po nim i podobnie jest dzisiaj. Nie inaczej jest w całym pisarstwie polskich historyków. Dzieje Polski nowożytnej rozpoczynają się od początków panowania króla Jana Olbrachta (1492) lub Zygmunta Starego (1506).