Przeczytaj
Tiara i cesarski diadem
Jedną z najważniejszych idei średniowiecza był uniwersalizm. Zakładał on jedność religii, języka i państwa. Zwolennikami idei władzy uniwersalnej byli cesarze. Głosili oni stworzenie wielkiego uniwersalistycznego cesarstwa, któremu podporządkowane byłyby inne kraje chrześcijańskie. Ta wizja spotkała się z jednak kontrofensywą ze strony papieża. Zgodnie z jego interpretacją to on powinien sprawować zwierzchnictwo nad całym światem chrześcijańskim, w tym również nad władcami świeckimi. Od tego sporu rozpoczęła się w Europie trwająca niemal 200 lat walka między papieżem a cesarzem o prymat w Europie.
Wskaż na ilustracji cesarza i papieża oraz związane z nimi insygnia władzy.
Z rywalizacji o przywództwo nad chrześcijańską Europą obydwie strony wyszły znacznie osłabione. W XIV w. nastąpił zmierzch idei władzy uniwersalnej. Zamiast jednego wspólnego państwa chrześcijańskiego utrwalił się podział na monarchie narodowe, które w następnych latach zaczęły odgrywać istotną rolę w dziejach Europy. Jak zatem doszło do osłabienia cesarstwa i papiestwa?
Gra o tron
Po śmierci Fryderyka II Hohenstaufa w 1250 r. cesarstwo niemieckie popadło w długotrwały kryzys. Fryderyk był też ostatnim władcą, który mógł być uważany za przywódcę zachodniego chrześcijaństwa. W ciągu XIII w. wchodzące w skład cesarstwa księstwa Rzeszy uzyskały faktyczną niezależność. Cesarz, nie mogąc się mieszać w ich sprawy wewnętrzne, ostatecznie utracił nad nimi realną władzę. W rezultacie pogłębiło się rozdrobnienie polityczne Rzeszy oraz nastąpiło osłabienie autorytetu władcy.
Wymień nazwy dwóch regionów (krajów), które wchodziły w skład cesarstwa niemieckiego.
Okres 1250–1273 zwykło się nazywać wielkim bezkrólewiemwielkim bezkrólewiem. Nie jest to określenie ścisłe, ponieważ w tym czasie Niemcy mieli królów. Od czasów Fryderyka II przez następne ponad pół wieku żaden z nich nie koronował się jednak na cesarza.
Jak wyglądała korona cesarska? Czym różniła się od korony królewskiej? Zinterpretuj jej kształt.
W jakiej roli został przedstawiony Rudolf Habsburg na tej rycinie? Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do elementów graficznych.
W tym czasie utrwalił się zwyczaj elekcji władców. Żaden z wybranych królów nie uzyskał powszechnej akceptacji. W 1257 r. doszło do podwójnej elekcji. Jedni możni wybrali Alfonsa X, króla Kastylii, drudzy Ryszarda Kornwalijskiego, brata króla angielskiego Henryka II Plantageneta. Obaj władcy nie interesowali się specjalnie sprawami Rzeszy, zajmując się głównie rządzeniem w swoich dziedzicznych krajach (Alfons nigdy nawet nie przyjechał do swojego królestwa). Pierwszym, który zdobył powszechne uznanie, był wybrany w 1273 r. Rudolf I Habsburg. Jego wybór oznaczał koniec wielkiego bezkrólewia w Niemczech.
Habsburgowi nie udało się natomiast przeforsować kandydatury swojego syna na króla niemieckiego. Elektorzy starali się nie wybierać władców pochodzących z tej samej rodziny z obawy przed utworzeniem dynastii i wzmocnieniem władzy monarszej. Ich celem było to, by na tronie niemieckim zasiadali władcy słabi, wywodzący się z nieznacznych rodów, najlepiej jeszcze z dalekich stron.
Na przełomie XIII i XIV w. o tron królewski w Niemczech rywalizowały trzy dynastie: Habsburgowie, Welfowie i Luksemburgowie. Pierwszym, który się koronował na cesarza rzymskiego, był Henryk VII Luksemburski. Stało się to w 1312 r. Po nim czynili to wszyscy jego następcy na tronie niemieckim.
Wskaż elektorów duchownych i świeckich. Odpowiedz, w jaki sposób można ich zidentyfikować.
Najwybitniejszy z władców tego okresu, Karol IV, król Czech, starał się uporządkować sytuację polityczną w Rzeszy. Jednym ze sposobów było sformułowanie nowych zasad wyboru władcy w tzw. Złotej BulliZłotej Bulli, wydanej w 1356 roku. Sukces był jednak krótkotrwały, bo za czasów następców Karola IV pozycja króla znów osłabła i coraz bardziej widoczny stawał się niedowład władzy centralnej.
Dlaczego na pieczęci zostały przedstawione dwa herby: cesarski i czeski?
Co cesarz Karol trzyma w wyciągniętej ręce? Zwróć uwagę na okrągłą pieczęć widniejącą na dokumencie i przypomnij sobie, czemu ona dała nazwę.
Od 1452 r. korona niemiecka znalazła się na wiele stuleci w rękach Habsburgów. Wybrany w tym samym roku Fryderyk III był też ostatnim władcą, który koronował się w Rzymie. Diadem cesarski uważany był za naturalne zwieńczenie godności niemieckiego władcy i podnosił jego prestiż wewnątrz Niemiec, nie dawał on jednak żadnej realnej władzy. Cesarze nie rościli już sobie pretensji do sprawowania władzy uniwersalnej.
W niewoli awiniońskiej
Odszukaj na miniaturze symbol władców Francji.
Wiek XIV przyniósł również kryzys papiestwa. Za czasów Innocentego III i jego następców umocniło ono swoją przewagę nad cesarstwem w trwającej kilka stuleci rywalizacji o prymat w świecie zachodnim. W miejsce dotychczasowego przeciwnika wyrósł jednak nowy. Był nim król francuski Filip IV Piękny, którego polityka fiskalna (obłożył Kościół podatkami) oraz personalna doprowadziły do ostrego konfliktu ze Stolicą Apostolską. Ówczesny papież Bonifacy VIII w 1302 r. wydał bullę Unam sanctam, w której sformułował ideę supremacji władzy duchownej nad świecką.
Postawiło to papieża w jawnym konflikcie z monarchą Francji. Zgodnie z doktryną suwerenności król sprawował władzę zwierzchnią na terenie swojego państwa, w tym również nad lokalnym Kościołem. Po nagłej śmierci Bonifacego VIII na tron Stolicy Apostolskiej został wybrany Francuz z pochodzenia, który przybrał imię Klemensa V i tradycja ta była kontynuowana przez następne kilkadziesiąt lat. Nowy papież zdecydował się na przeniesienie swojej siedziby do Awinionu we Francji, czym zapoczątkował tzw. niewolę awiniońskąniewolę awiniońską (1309–1377) w nawiązaniu do biblijnej niewoli babilońskiej narodu wybranego. Był to okres zależności papiestwa od władców francuskich. W tym czasie papież rezydował na stałe w Awinionie i nigdy nie odwiedzał Wiecznego Miasta.
Odwołując się do elementów graficznych, udowodnij, że przedstawiony na ilustracji herb jest herbem papieskim.
Skutki niewoli awiniońskiej dla papiestwa były bolesne. Coraz bardziej narastała krytyka Kościoła. W tym okresie centralizm papieski rozwinął się na niespotykaną wcześniej skalę. Władza papieska nabrała charakteru monarchicznego, wyróżniały ją fiskalizmfiskalizm (nakładanie wysokich podatków, np. świętopietrzaświętopietrza) i biurokracjabiurokracja (skupienie się na administracji), zapanowały nepotyzmnepotyzm i symoniasymonia.
Jedna głowa w trzech osobach
Coraz częściej domagano się, by papież znów zaczął rezydować w Rzymie. Ale jego powrót do Stolicy Apostolskiej zapoczątkował jeszcze większy kryzys. W 1378 r. po raz pierwszy wybrano bowiem dwóch papieży. Jednego ogłosili kardynałowie w Rzymie, drugiego – podczas konklawe w Awinionie. Taki stan, gdy nad zachodnim chrześcijaństwem panował więcej niż jeden papież, trwał do 1417 roku. Okres ten nazwano wielką schizmą zachodniąwielką schizmą zachodnią. Rządziło wówczas dwóch papieży (czasem nawet trzech) nieuznających się wzajemnie, a cała Europa została podzielona na kraje podlegające obediencjiobediencji papieży w Rzymie i papieży w Awinionie.
Jak wyglądały proporcje między zwolennikami papieży w Awinionie i papieży w Rzymie? Jak ocenisz proporcje sił między dwoma obozami?
Opisz, jak wyglądał powrót papieża do Rzymu.
W 1409 r. grupa kardynałów obydwu obediencji zwołała w Pizie sobórsobór, na którym miano wybrać jednego papieża. Wybór ten nie został jednak uznany w świecie chrześcijańskim i od tego roku panowało już nie dwóch, ale trzech papieży, uznających się nawzajem za uzurpatorówuzurpatorów. Trudności w zakończeniu schizmy wynikały z faktu, że zarówno Francuzi, jak i Włosi chcieli mieć swojego papieża. Stolica Apostolska przekształciła się w machinę biurokratyczną, rozdzielającą beneficja i pobierającą opłaty, a „swój” papież oznaczał więcej korzyści dla Kościoła i duchowieństwa danego kraju.
Schizmę zachodnią zakończył dopiero sobór w Konstancjisobór w Konstancji, trwający w latach 1414–1418 i zwołany z inicjatywy cesarza Zygmunta Luksemburczyka. Po długich sporach zaakceptowano nadrzędną władzę soboru nad papieżem, uznając sobór za reprezentację całego Kościoła i najwyższą władzę ustanowioną przez Boga. Tę nową koncepcję ustrojową nazwano koncyliaryzmem. Sobór pozbawił tronu apostolskiego urzędujących papieży: Benedykta XIII (w Awinionie) i Jana XXII (w Pizie), Grzegorz XII zaś dobrowolnie abdykował. W 1417 r. wybrano na papieża Marcina V, co doprowadziło do zakończenia schizmy zachodniej. Papiestwo wyszło z niej znacznie osłabione, mierząc się również z rosnącą krytyką Kościoła. Poza tym papiestwo w rozdawnictwie godności i urzędów kościelnych musiało w coraz większym stopniu uwzględniać życzenia władców świeckich. Była to cena, którą płacili (za uznanie ich władzy) papieże okresu niewoli awiniońskiej i rozłamu w Kościele.
Odszukaj na portrecie herb cesarski i go opisz.
O kryzysie władzy uniwersalnej opowiada historyk Jerzy Pysiak:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DqVpvJCWp
Nagranie filmowe dotyczące kryzysu władzy uniwersalnej oraz niewoli awiniońskiej papieży.
Słownik
(z franc. bureau – urząd + gr. kratos – władza) system władzy powiązany z administracją
(z łac. fiscalis – skarbowy, od fiscus – koszyk, skrzynka na pieniądze) polityka zmierzająca do nakładania wysokich podatków
(z łac. nepos D. nepotis – wnuk, bratanek) faworyzowanie krewnych przy obsadzie godności i urzędów
okres w dziejach papiestwa trwający od 1309 do 1377 r., kiedy papież przebywał w Awinionie, nie w Rzymie; nazwa nawiązuje do niewoli babilońskiej
(z łac. oboedientia – posłuszeństwo) posłuszeństwo wiernych, tu: w okresie wielkiej schizmy zachodniej podział świata chrześcijańskiego na dwie części, z których każda uznawała zwierzchnictwo innej głowy Kościoła katolickiego (jedna – papieża, druga – antypapieża)
(z łac. primatus – pierwszeństwo) pierwszeństwo, dominacja nad czymś lub kimś
(łac. simonia) handel godnościami kościelnymi, termin pochodzi od Szymona Maga (łac. Simon Magus), który chciał od apostołów kupić dar Ducha Św.
sobór zwołany w 1409 r. przez kardynałów (nie przez papieża, w związku z tym nie jest uznawany przez Kościół katolicki), celem jego zwołania było zakończenie schizmy zachodniej, wybrano na nim papieża Aleksandra V, który nie został uznany, więc zamiast dwóch papieży funkcjonowało od tej pory trzech
sobór zwołany przez cesarza Zygmunta Luksemburczyka do Konstancji w 1414 r. i trwający do 1418 r., zakończony wyborem Marcina V na papieża; zakończył schizmę zachodnią
zebranie duchowieństwa całego Kościoła celem ustanowienia pewnych praw
polska nazwa daniny uiszczanej papiestwu z powodu jego zwierzchnictwa nad poszczególnymi ziemiami
(z łac. usurpator – użytkownik, przywłaszczyciel, od usurpatio – użytkowanie, przywłaszczenie) osoba, która w sposób bezprawny (czyli nie mając żadnych ku temu podstaw prawnych) przejęła władzę
okres w dziejach Kościoła charakteryzujący się jednoczesnymi rządami dwóch lub więcej papieży, trwał od 1378 r. i zakończył się wraz z wyborem Marcina V podczas soboru w Konstancji
okres w dziejach Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego charakteryzujący się decentralizacją i osłabieniem władzy królów niemieckich, trwał od 1250 do 1273 r.
dokument wydany przez cesarza Karola IV Luksemburczyka w 1356 r., który ustalał sposób wyboru cesarzy niemieckich przez trzech elektorów duchownych (arcybiskupa Moguncji, Trewiru i Kolonii) i czterech świeckich (króla czeskiego, elektora brandenburskiego, księcia saskiego i palatyna reńskiego)
Słowa kluczowe
niewola awiniońska, wielka schizma zachodnia, sobór w Konstancji, cesarstwo niemieckie, Europa późnego średniowiecza
Bibliografia
R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.
Teksty źródłowe do historii wieków średnich, oprac. J. Garbacik, K. Pieradzka, Kraków 1960.
Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich, oprac. J. Garbacik, K. Pieradzka, Kraków 1978.
Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2003.