Przeczytaj
Czeski okres wojny
Wyjaśnij terminy „palatyn” i „Palatynat”.
Z początku protestanckim Czechom zbuntowanym przeciw dominacji katolickich Habsburgów sprzyjał wybuch antyhabsburskiego powstania Węgrów. W listopadzie 1619 r. ich wojska wraz ze wspierającymi ich oddziałami Siedmiogrodu stanęły pod murami Wiednia. Odstąpili jednak od miasta na wieść, że zaciągnięci przez cesarza w Rzeczypospolitej (za zgodą Zygmunta III Wazy) żołnierze, tzw. lisowczycylisowczycy, spustoszyli Siedmiogród.
Opanowawszy w ten sposób sytuację na wschodnich rubieżach swojego władztwa, Habsburgowie przystąpili do tłumienia powstania w Czechach. 8 listopada 1620 r. pod Białą Górą niedaleko Pragi doszło do bitwy, w której Czesi ponieśli klęskę. Uczestnicy powstania – w praktyce większa część szlachty czeskiej – musieli udać się na emigrację, a skonfiskowane im majątki rozdano wiernym cesarzowi urzędnikom i wodzom, najczęściej pochodzącym z należących do dynastii krajów niemieckich. Polityka ta przyczyniła się do germanizacjigermanizacji Czech. Drastycznie ograniczono też uprawnienia sejmu praskiego i zdelegalizowanozdelegalizowano wyznania protestanckie.
Niemiecki okres wojny
Wsparcie czeskiego powstania przez palatynapalatyna reńskiego Fryderyka V stało się przyczyną przeniesienia działań wojennych do Rzeszy. W 1622 r., po zawarciu pokoju z księciem Siedmiogrodu, Habsburgowie zwrócili się przeciw palatynowi reńskiemu, rok wcześniej zaś Hiszpania zaatakowała Niderlandy. Niemieccy książęta skupieni w Unii ProtestanckiejUnii Protestanckiej sami nie byli w stanie sprostać połączonym siłom cesarza i Ligi KatolickiejLigi Katolickiej, dowodzonym przez wybitnych wodzów: pochodzącego z Czech Albrechta von Wallensteina (z Valdštejna) i Flamanda Johanna von Tilly’ego, zwycięzcy z Białej Góry. W 1623 r. pokonany Fryderyk V musiał uchodzić do Holandii, a władzę nad Palatynatem Reńskim objął książę Bawarii Maksymilian I.
Wskaż, które państwa uczestniczyły w wojnie trzydziestoletniej, i wyjaśnij, dlaczego do niej przystąpiły.
„Wojna sama się wyżywi”
Z powodu ogromnych kosztów prowadzenia wojen w XVI i XVII w. monarchie europejskie znajdowały się w permanentnym kryzysie finansowym. Jednym ze sposobów zaradzenia temu problemowi było przeniesienie działań na terytorium wroga i ściąganie z tamtejszej ludności kontrybucjikontrybucji na utrzymanie armii. Dbano przy tym, by nie wyniszczyć całkowicie kraju, w którym toczyła się wojna, chyba że dane ziemie mogły stanowić oparcie dla wojsk przeciwnika – wówczas łupiono je bez litości. Strategię tę jako pierwszy stosował Wallenstein, a w jego ślady poszli wkrótce Szwedzi.
Duński okres wojny
Wymień powody, dla których Chrystian IV Oldenburg włączył się do wojny po stronie niemieckich protestantów.
Zmagania objęły tereny niebezpiecznie bliskie północnym protestanckim krajom niemieckim, dalsze sukcesy wojenne katolików oznaczać zaś mogły wzmocnienie władzy Habsburgów w Rzeszy. W tej sytuacji pod hasłem obrony protestantów i z zamiarem rozszerzenia wpływów na południowym brzegu Bałtyku, w 1625 r. do wojny przystąpił król Danii Chrystian IV. Mimo bogactwa swojego kraju oraz sojuszu zawartego z księciem Siedmiogrodu Duńczycy nie uniknęli klęski ze strony stojącego na czele wojsk cesarskich Albrechta von Wallensteina. Perspektywa kolejnej interwencji Danii skłoniła cesarza do zawarcia z nią pokoju w Lubece w 1629 r., na mocy którego Chrystian IV obiecał nie wikłać się więcej w sprawy Rzeszy. Wyrazem rosnącej potęgi Habsburgów w Rzeszy było ogłoszenie w 1629 r. edyktu restytucyjnego, który nakazywał zwrócić Kościołowi katolickiemu posiadłości ziemskie zsekularyzowanezsekularyzowane po 1552 roku. Także ogromne kontrybucje nakładane na księstwa podbite przez armię cesarską nie pozostawiały wątpliwości, kto w Rzeszy dysponuje realną siłą.
Szwedzki okres wojny
Wskaż elementy obrazu, które wskazują na religijne motywacje Gustawa Adolfa.
Tymczasem sukcesom Habsburgów przyglądał się z niepokojem król Szwecji Gustaw II Adolf. W 1629 r. przerwał on wojnę z Rzecząpospolitą, zawierając rozejm w Altmarku (Starym Targu), i rozpoczął przygotowania do zbrojnej interwencji w Niemczech. W 1630 r. jego wojska wylądowały w północnych Niemczech. Po stronie szwedzkiej opowiedziała się neutralna dotąd Saksonia, a Francja zobowiązała się wypłacać Szwedom subsydiasubsydia. Zreformowana przez Gustawa Adolfa armia odniosła w następnym roku druzgocące zwycięstwo pod Breitenfeld i spustoszyła znaczną część Niemiec, wkraczając nawet do Bawarii. W 1632 r. król Szwecji poległ w bitwie pod Lützen, a w kraju wobec małoletniości jego córki Krystyny ustanowiono rządy regencyjnerządy regencyjne. Możni szwedzcy gotowi byli wycofać się z wojny pod warunkiem gwarancji bezpieczeństwa ze strony Habsburgów i rekompensaty finansowej, która pozwoliłaby spłacić należności wobec wojska. Ani jednego, ani drugiego nie udało im się jednak uzyskać i Szwecja musiała kontynuować wojnę. Wkrótce też jej armia zaczęła ponosić porażki w otwartym polu. Gdy jej wyczerpani wojną sojusznicy zawarli z cesarzem pokój, wyrzucenie Szwedów z Niemiec było tylko kwestią czasu.
Francuski okres wojny
Na trwały pokój i jego nieuchronną konsekwencję, jaką byłoby umocnienie Habsburgów, nie godziła się Francja. Kierujący jej polityką kardynał Armand Richelieu podjął zatem w 1635 r. decyzję o przystąpieniu do wojny. Francuzi działali na dwóch frontach: przeciw Hiszpanii i przeciw cesarzowi. Tymczasem położenie Habsburgów pogorszyło się gwałtownie wskutek osłabienia ich iberyjskiego mocarstwa. Początkiem końca potęgi Hiszpanii okazały się krwawe powstanie w Katalonii w latach 1640–1652 oraz ogłoszenie w 1640 r. niepodległości przez Portugalię, która od 60 lat (jeszcze od czasów Filipa II) pozostawała w unii personalnejunii personalnej z Hiszpanią, a także bunty w Neapolu i na Sycylii. Habsburgowie niemieccy nie mogli odtąd liczyć na pomoc hiszpańskich krewnych. Walki francusko‑hiszpańskie trwały do 1659 r., a kończący je pokój pirenejskipokój pirenejski uważany jest za wydarzenie wyznaczające kres ery wielkości Hiszpanii.
Pokój westfalski
Przeciągająca się wojna wyczerpała zasoby uczestniczących w niej państw i spowodowała wyniszczenie krajów niemieckich, w których liczba ludności spadła o 37 proc. (z 16 mln do 10 mln), a w niektórych regionach nawet o 90 proc. W 1645 r. rozpoczęto rokowania pokojowe z udziałem książąt Rzeszy i dyplomatów reprezentujących większość państw europejskich. Był to pierwszy w dziejach Europy kongres pokojowy. Ostatecznie w 1648 r. podpisano wielostronne układy, które zyskały miano pokoju westfalskiego.
Jaki styl architektoniczny reprezentują oba budynki?
Na jego mocy:
ostatecznie uznano niepodległość Niderlandów Północnych i faktycznie oderwanej od Rzeszy już w XV w. Szwajcarii,
Francji przyznano część Alzacji i Lotaryngii,
Szwecji przyznano Pomorze Przednie oraz Szczecin i Wismar, a także terytoria dawnych biskupstw Bremy i Verden,
Brandenburgia uzyskała większość Pomorza Zachodniego (tzw. Pomorze Tylne),
książę Bawarii zatrzymał część Palatynatu i został podniesiony do godności elektora.
Przypomnij, jak nazywa się krój pisma zastosowany na stronie tytułowej traktatu.
Gwarantami pokoju uczyniono Francję i Szwecję. Nie mniej istotne były postanowienia w kwestiach wewnętrznych Rzeszy. W sprawach religijnych powrócono do zasad pokoju augsburskiego, przyjmując granice podziału religijnego zgodnie ze stanem z 1624 r., czyli po tzw. wojnie niemieckiej przeciw Palatynatowi.
Pokój westfalski ostatecznie położył kres nadziejom na wzmocnienie pozycji cesarza względem książąt Rzeszy. Książęta Rzeszy zyskali szerokie uprawnienia, w tym prawo zawierania sojuszy oraz suwerennośćsuwerenność w sprawach wewnętrznych. Zniesiono też istniejącą dotąd, przynajmniej w teorii, możliwość zanoszenia skarg przed sąd cesarza, pozbawiono go tym samym prawa do ingerowania w politykę władców. W ten sposób uniemożliwiono wzmocnienie władzy Habsburgów, a Rzesza pozostała rodzajem rzeczypospolitej książąt z cesarzem na czele jako pierwszym wśród równych. Pokój westfalski utrwalił więc ostatecznie rozbicie Niemiec. Stan taki utrzymywał się aż do upadku Rzeszy, który nastąpił w roku 1806.
Wojna trzydziestoletnia na Śląsku
Stany śląskie, podobnie jak czeskie, były zdominowane przez protestantów i również cieszyły się dobrodziejstwami listu majestatycznegolistu majestatycznego Rudolfa II z 1609 roku. W 1618 r. udzieliły one poparcia Czechom, lecz ich pomoc militarna okazała się mniejsza, niż oczekiwano w Pradze. Represje wobec buntowników, które objęły Czechy po klęsce pod Białą Górą, nie dotyczyły Śląska, względem którego Habsburgowie wykazali się wielkodusznością, zachowując wolności religijne prowincji.
W 1626 r. wkroczyły na Śląsk protestanckie wojska duńskie. Miały one połączyć się tu z siłami księcia Siedmiogrodu, ale do spotkania nie doszło, a w czasie odwrotu Duńczycy zostali rozbici. Choć tym razem Ślązacy zachowali neutralność, wojska cesarskie wykorzystały okazję do przeprowadzenia akcji rekatolicyzacyjnej. Do katolicyzmu powracały całe miasta, gdyż w razie odmowy w domach mieszczan kwaterowano żołnierzy. Mimo że nie zniesiono instytucji stanowych, coraz większe znaczenie w rządzeniu prowincją mieli cesarscy urzędnicy, ograniczano zaś wpływy piastowskich książąt śląskich.
Przystąpienie do wojny Szwecji i sąsiedniej Saksonii uczyniło ze Śląska ważne strategicznie zaplecze dla armii walczących w Niemczech. W 1632 r. wkroczyli tu Szwedzi, Sasi i Brandenburczycy. Śląsk na trzy lata znalazł się znów w obozie antycesarskim, co później zmusiło prowincję do ukorzenia się przed cesarzem i milczącej zgody na dalsze umacnianie władzy Habsburgów.
Na mocy pokoju westfalskiego kończącego wojnę trzydziestoletnią zachowane zostało zwierzchnictwo cesarza nad rządzonymi przez Piastów księstwami: legnickim, brzeskim, oleśnickim, ziębickim i wrocławskim. W tej części prowincji obowiązywała też nadal zasada „czyja władza, tego religia” (łac. cuius regio, eius religio). Natomiast protestanci z ziem pozostających w dziedzicznym władaniu Habsburgów mogli korzystać albo ze zborówzborów położonych poza ich granicami (było to możliwe z powodu ogromnego rozdrobnienia księstewek śląskich), albo z trzech tzw. kościołów pokoju, których budowę gwarantował pokój westfalski.
Działania wojenne zrujnowały Śląsk. Liczba jego mieszkańców spadła o blisko 40 proc., do ok. 1 mln, głównie z powodu roznoszonych przez wojsko epidemii. Zdewastowano 36 miast, ponad 1000 wsi i ponad 100 zamków, szczególnie na Dolnym Śląsku.
Dalszemu umacnianiu władzy Habsburgów sprzyjało wygasanie niezwykle rozgałęzionej śląskiej linii Piastów. Ostatni z nich, książę legnicko‑brzeski Jerzy Wilhelm, zmarł w wieku 15 lat w 1675 roku. Odtąd cały Śląsk stał się już nie lennymlennym, lecz dziedzicznym władztwem Habsburgów.
Słownik
(z łac. de- – z, od + legalis – prawny) uznanie za nielegalne działań organizacji bądź instytucji, zakazanie działalności
(z łac. Germanus – Germanin) proces narzucania języka i kultury niemieckiej, zniemczanie
(z łac. contributio – zbieranie, rozdzielanie) danina, obowiązkowe świadczenia (w naturze lub pieniądzach) nakładane jednorazowo przez państwo zwycięskie na państwo pokonane lub przez władze okupacyjne na ludność kraju okupowanego; odszkodowanie wojenne, zwrot kosztów wojennych
(łac. feudum, niem. Lehen) w ustroju feudalnym ziemia lub inne dobro, które było przekazywane przez seniora wasalowi
związek katolickich książąt Rzeszy, założony w 1609 r. z inicjatywy księcia Bawarii Maksymiliana I; skierowana przeciwko Unii Protestanckiej; wspierana przez Habsburgów hiszpańskich i austriackich oraz Państwo Kościelne i Rzeczpospolitą Obojga Narodów
lekka, nieregularna polska kawaleria, zorganizowana na początku XVII w. przez płk. Aleksandra Lisowskiego, licząca w różnych okresach od 2 tys. do 20 tys. żołnierzy; odznaczająca się ruchliwością i sprawnością bojową, lisowczycy walczyli jako oddziały najemne w służbie polskiej, potem obcych państw, m.in. Habsburgów
(z łac. maiestas, D. maiestatis – wspaniałość, autorytet, władza monarsza) dokumenty wydane przez cesarza Rudolfa II w lipcu oraz sierpniu 1609 r., które zapewniały swobodę wyznania w Czechach i na Śląsku
(z łac. palatinus – pałacowy, od palatium – pałac; niem. Pfalzgraf) w średniowieczu: zarządca dworu panującego; później (tutaj): tytuł niemieckich panów feudalnych, m.in. książąt Lotaryngii, Nadrenii i Karyntii
układ zawarty w 1659 r. między Francją a Hiszpanią; na jego mocy Hiszpania zrzekała się na rzecz Francji m.in. krain Artois i Roussillon, a także części Flandrii i Luksemburga; jego skutkiem było wzmocnienie się hegemonii Francji w Europie
(z łac. regentia – panowanie, od regere – władać, kierować) rządy opiekuńcze występujące w ustroju monarchicznym, polegające na sprawowaniu władzy państwowej przez osobę ustanowioną na okres małoletności, choroby lub dłuższej nieobecności panującego
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie, które może dotyczyć majątku i uprawnień instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
(z łac. subsidium – pomoc) bezzwrotne świadczenie materialne przeznaczone na realizację określonych zadań
(z ang. sovereign – suweren(ny) i franc. souverain – najwyższy, od łac. super – nad, dodatkowo) niezależność od innego państwa, innej władzy, instytucji itp., zdolność do samodzielnego sprawowania władzy politycznej nad określonym terytorium, grupą osób lub samym sobą
(z łac. unio – jedność, zjednoczenie, personalis – osobowy, od persona – osoba) polega na tym, że państwa, pomiędzy którymi została ona zawarta, mają wspólnego władcę
(z łac. unio – jedność, zjednoczenie, z niem. Protestantismus – protestantyzm, od łac. protestari – oświadczać publicznie) związek protestanckich książąt i miast Rzeszy, istniejący w latach 1608–1621, na jego czele stanął palatyn reński Fryderyk V; została zawiązana w odpowiedzi na naruszenie postanowień pokoju augsburskiego przez cesarza i katolików; posiadała własną armię
protestancka świątynia oraz lokalna gmina, odpowiednik katolickiej parafii
Słowa kluczowe
protestanci, katolicy, Habsburgowie, wojna trzydziestoletnia, pokój westfalski, Europa w XVI–XVII w.
Bibliografia
Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska‑Bondaruk, Warszawa 1999.
P.H. Wilson, Wojna trzydziestoletnia 1618–1648. Tragedia Europy, tłum. M. Kapałczyński, Oświęcim 2017.
G. Parker, Globalny kryzys. Wojna, zmiany klimatyczne i katastrofa w XVII wieku, tłum. P. Szadkowski, Oświęcim 2019.