Od renesansu do baroku
Barok to epoka, której nazwę nadali potomni. Zdarzyło się tak już wcześniej: średniowiecze to słowo, którego dla określenia okresu od V do XV wieku używać zaczęli twórcy i uczeni uświadamiający sobie, że żyją już w nowych (renesansowych) czasach. Barok został nazwany przez przedstawicieli okresu późniejszego, czyli oświecenia. O tym, co myśleli na temat baroku, może podpowiedzieć nam fakt, że uznawali go za zdegenerowany renesans.
1) Przypomnij sobie podstawowe informacje o renesansie europejskim i polskim.
2) Zredaguj notatkę do gazetki szkolnej, w której przedstawisz twoim zdaniem najważniejsze wydarzenie w kulturze renesansu.
Nieregularność
Długo uważano barok za kolejną, schyłkową fazę renesansu. Oceniano go negatywnie. Nawet nazwa to sugerowała. Wprawdzie nie ma pewności, jakie jest jej źródło, ale przyjęło się uważać, że określenie barok wywodzi się z języka portugalskiego, gdzie barocco oznacza nieregularną perłę.
Barok to nieregularna perła. Nawet jeśli etymologia tego słowa była inna, to takie jej rozumienie w pełni się przekłada na charakter epoki.
Co kojarzy ci się z wyrażeniem „nieregularna perła”? Postaraj się znaleźć pozytywne i negatywne skojarzenia.
Przepych
Można w nieregularnej perle dostrzec coś skażonego, nieidealnego, tylko pozornie pięknego, można też widzieć w niej przepych, ale nietypowy, niebanalny, odbiegający od schematu. Do końca XIX wieku dominowała pierwsza opinia: barok wypaczył ideały renesansu. W XX stuleciu zanikło negatywne postrzeganie tego okresu – uznano, że barok to okres inny niż odrodzenie.
Jednym z historyków sztuki, którzy to udowadniali, był Hans WölfflinHans Wölfflin. Aby odróżnić te dwie epoki, skoncentrował się on na cechach zauważalnych w sztukach plastycznych.
Uporządkuj cechy charakteryzujące dwie sąsiadujące epoki.
forma zamknięta, niejasność, linearność (liniowość), forma otwarta, głębia, wielość, jedność, malarskość, płaskość, jasność
| RENESANS | |
|---|---|
| BAROK |
Wybierz z dowolnych źródeł dwa obrazy z epoki renesanu i baroku. Opisz wybrane przez siebie dzieła sztuki malarskiej, wykorzystując wszystkie określenia z poprzedniego ćwiczenia.
Barok to epoka łącząca odmienne propozycje filozoficzne, artystyczne itd. Jedną z jej podstawowych cech jest porzucenie przekonania o konieczności zachowania harmonijności, regularności, które wynikało z wcześniejszych teorii piękna.
renesans | barok |
Piękno jest przewidywalne, polega na proporcji i kompletności, ładzie i harmonii. | Nie istnieje jedno rozumienie piękna – może ono polegać na wyolbrzymieniu, odejściu od proporcji, regularności. |
Słownik literatury staropolskiejBarok przynosi zdecydowane odejście od renesansowego poczucia harmonii świata i życia. A także odrzucenie koncepcji obiektywnie istniejącego w naturze piękna – koncepcji wynikającej z teorii klasycyzmu antycznego, którą zaakceptował renesans. Barok głosi ideę względności piękna […] zgodnie z zasadą, że piękno jest niewytłumaczalne […] i zależne od okresu dziejów i gustu odbiorców. Lecz ten nurt estetyki barokowej nie jest jedyny. Swoistą cechę okresu stanowi współistnienie dwóch estetyk – klasycznej i barokowej. Klasycyzm odpowiadał człowiekowi, był na jego miarę i zaspokajał poczucie ładu i harmonii. W tym świetle zrozumiały jest fakt, że estetyka klasyczna była tak długotrwała, a swoje apogeum osiągnęła właśnie w XVII wieku, tuż nieomal przed całkowitym upadkiem. […] Mimo tych ważkich zalet estetyka klasyczna – w obliczu nowych problemów i potrzeb człowieka – przestała wystarczać. Oprócz niej zaczął kiełkować […] nowy ideał. Wspomniana teza o niewytłumaczalności piękna to jeden z fundamentów barokowej estetyki; drugim jest teza o subiektywizmie estetycznym. […] Estetyka barokowa zniszczyła mit piękna.
Jadwiga Sokołowska, Słownik literatury staropolskiej, red. Teresa Michałowska, Warszawa 1990: Barok.
Z czego wzięła się ta odmienność? Jednym ze źródeł były odkrycia naukowe.
Odkrycia naukowe
Giordano Bruno
Włoski filozof i humanista renesansowy. Został skazany na śmierć przez trybunał inkwizycyjny Kościoła katolickiego. Jednym z powodów pozwalających na uznanie go za heretyka było głoszenie przez niego teorii, że świat jest nieskończony i wieczny. Pojawiło się więc pytanie: gdzie jest miejsce dla Boga? Jeśli Bóg i świat nie mają granic, to nakładają się na siebie dwie nieskończoności, co prowadzi do wniosku: Bóg i świat są jednością.
Giordano Bruno twierdził, że kosmos jest przestrzenią nieskończoną, ale jednorodną. Głosił teorię wielości światów, uważając, że układów gwiezdnych podobnych do naszego jest bardzo wiele, a ludzie nie są jedynymi istotami rozumnymi we wszechświecie.
Galileusz
Włoski astronom, fizyk i filozof. Był zwolennikiem heliocentrycznej teorii Mikołaja Kopernika, co przyczyniło się do oskarżenia go przez trybunał inkwizycyjny Kościoła katolickiego o herezję. Wprawdzie Galileusz (aby uniknąć kary śmierci) odwołał swe poglądy, ale tradycja przypisuje mu zdanie wypowiedziane na łożu śmierci: „A jednak się kręci!” (dotyczy to obrotu Ziemi wokół swej osi i wokół Słońca). Galileusz był również wynalazcą – to on skonstruował pierwszy zegar wahadłowy, ale przede wszystkim przypisuje mu się wynalezienie teleskopu (dzięki czemu odkrył np. księżyce Jowisza).
Antoni van Leeuwenhoek
Holenderski przyrodnik i wynalazca. Pamięta się go przede wszystkim ze względu na to, że udoskonalił działanie mikroskopu (powiększającego obiekt do 270 razy). Dzięki temu urządzeniu obserwował różne obiekty, np. bakterie, pierwotniaki, plankton. Jest prekursorem mikrobiologii.
Połącz nazwę urządzenia z uczonym.
mikroskop, teleskop, sekstans
| Giordano Bruno | |
| Galileusz | |
| Antoni van Leeuwenhoek |
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Koncert brandenburski, No. 4 in G, movement I (allegro, G major), BWV 1049 Jan Sebastian Bach to najważniejszy kompozytor epoki baroku, twórca m.in. Koncertów brandenburskich. Źródło: Johann Sebastian Bach, Koncert brandenburski, No. 4 in G, movement I (allegro, G major), BWV 1049, 1721 lub wcześniej, licencja: CC BY 2.0.
Przestrzeń i czas baroku
Przestrzeń
Historycy kultury piszą o dwóch ojczyznach baroku. Za pierwszą z nich uchodzą Włochy, za drugą – Hiszpania. Barok jest pierwszą formacją kulturową, która pojawiła się poza granicami naszego kontynentu – budowle barokowe są wciąż obecne w Ameryce (zwłaszcza – Środkowej).
Dlaczego w Ameryce nie ma zabytków typowych dla europejskiego średniowiecza czy renesansu, natomiast do dziś można zobaczyć wiele budowli barokowych? Odpowiedz na podstawie informacji historycznych i geograficznych.
Czas baroku
Przyjęło się, że we Włoszech początki baroku przypadają na drugą połowę XVI wieku, a reszta kontynentu przejęła nowe idee na przełomie XVI i XVII stulecia. Niemal w całej Europie barok trwał do końca XVII wieku – najkrócej jego wpływy były dostrzegalne we Francji.
W Polsce wczesny barok przypada na lata od ok. 1580 ( wtedy powstały Treny Jana Kochanowskiego) do ok. 1620, dojrzały barok to następne ponad półwiecze, a późny barok datuje się na lata ok. 1680–1740.
Kto rządził w barokowej Europie?
W XVII wieku Europa była wstrząsana ciągłymi wojnami, m.in. o podłożu religijnym. Szczególne znaczenie dla ukształtowania się mapy politycznej miała wojna trzydziestoletnia. Zaangażowały się w nią niemal wszystkie państwa, podzielone na dwa stronnictwa. Pierwsze z nich tworzyły głównie kraje protestanckie (np. Szwecja) i Francja, drugie – Austria i Hiszpania, w których władali Habsburgowie.
We Francji pojawił się model sprawowania rządów, który będzie dominował już w następnej epoce, czyli oświeceniu. Była to monarchia absolutna – w niej panujący skupia w swych rękach niemal pełnię władzy i może powiedzieć: „Państwo to ja!”. Tak podobno stwierdził król francuski Ludwik XIV.
Do rodziny europejskiej należała także Rzeczpospolita.
Kto rządził w Rzeczypospolitej?
W Polsce władali królowie elekcyjni. Na początek epoki przypadają rządy dynastii Wazów: Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza.
Po Wazach królowali władcy pochodzenia polskiego, m.in. Jan III Sobieski.
W końcowej fazie polskiego baroku rządzili w Rzeczypospolitej królowie wywodzący się z dynastii Sasów: August II Mocny.
Choć Polska była wciąż ogromnym krajem, to coraz wyraźniej odróżniała się od reszty Europy – na kontynencie dominowały rządy silnej ręki, u nas demokracja szlachecka (uważana przez polską szlachtę za ideał) przeradzała się w panowanie magnatów.
Na osłabienie kraju miał wpływ m.in. ciąg wojen z: Kozakami (powstanie Chmielnickiego 1648–1654), Szwedami (Potop 1655–1660) i Turkami (1672–1676). Mimo że później Rzeczpospolita podniosła się z kryzysu (największym sukcesem militarnym okazała się odsiecz Wiednia w 1683 roku), to dużo racji było w utyskiwaniach jednego z najważniejszych polskich poetów baroku - Wacława Potockiego:
Veto albo nie pozwalamPowiedałem ci nieraz, miły bracie, że to
Po polsku: nie pozwalam, po łacinie: veto.
Wiem. Niechże wedle sensu swego kto przekłada,
To będzie z łacińskiego: vae, po polsku: biada.
Jakobyś rzekł: biada to, gdy zły nie pozwala
Na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala.
Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu,
Powetujeć pokusa kiedyś tego wetuwetu.Wacław Potocki, Veto albo nie pozwalam, [w:] tegoż, Wiersze wybrane, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1992, s. 132.
Zadaniowo
Wykorzystaj informacje podane w temacie lekcji i ułóż krzyżówkę, której rozwiązaniem będzie „barok”. Zredaguj hasła wraz z pytaniami.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
samouczek - Jak zrobić krzyżówkę? Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: audiojungle.net.