W literaturze zawsze obowiązywały pewne reguły. Już w antyku istniała zasada decorum, która polegała na odpowiednim zharmonizowaniu dzieła literackiego: dobraniu stylu, słownictwa do gatunku i tematyki. W poezji prawie do końca wieku XIX pospolite tematy, uznane za nieestetyczne nie miały prawa się pojawić. Język poezji jako specjalnie zorganizowany, miał pełnić tylko funkcję poetycką. Tematami poruszanymi w wierszach mogły być jedynie wzniosłe idee i wartości. W dziejach literatury było kilka momentów, w których poeci zdecydowanie wystąpili przeciwko tego rodzaju ograniczeniom. W polskiej poezji zmiany zaczęły się od 1918 r., po odzyskaniu niepodległości. W tych poszukiwaniach prym wiodła poetycka grupa „Skamander”.

TEKSTY KULTURY

Julian Tuwim schodził na ulicę wielkiego miasta, by słuchać i patrzeć. Tworzył poezję rozmowy i obrazka obyczajowego. Wspomniany wyżej „zwykły człowiek” w wierszach skamandrytów pojawiał się najczęściej bodaj właśnie u Tuwima. Niektóre wiersze zdradzają jeszcze jakiś rodzaj dystansu albo nawet wyniosłości wobec przedstawicieli innej – niższej – sfery społecznej. Gdzieniegdzie pojawia się u niego ślad tego, co skamandryci usiłowali przezwyciężyć – elitarnego sposobu myślenia o miejscu poezji i poety w społeczeństwie. Można niekiedy odnieść wrażenie, że Tuwim fascynuje się tłumem, ale też trochę się go boi. Wypada dodać, że w bogatej twórczości Juliana Tuwima znajdziemy jednak wiele utworów przedstawiających „zwykłych ludzi” zupełnie inaczej, pozytywnie i bez uprzedzeń. Poeta zwracał też uwagę na różne rodzaje wykluczenia, marginalizacji czy manipulacji, na jakie narażeni są ludzie biedni albo pochodzący z tzw. marginesu. Nawet dziś takie zestawienie – poezji i problematyki społecznej – może się wydawać zaskakujące. W latach 20.i 30 ubiegłego wieku dla odbiorców poezji było to prawdziwym szokiem. Na większości zachowanych zdjęć Juliana Tuwima widzimy go z jednego tylko profilu. Powodem takiego ustawiania się było znamię na lewym policzku. Było ono wielkim utrapieniem Tuwima, który z tego powodu wycierpiał się niemało, zwłaszcza w dzieciństwie. Dokuczali mu rówieśnicy i nawet matce zdarzało się powiedzieć, że jest to znak diabelski. Tuwim mocno przeżywał także upokorzenia ze strony polskich nacjonalistów z powodu żydowskiego pochodzenia. Utrzymywali oni, że Tuwim nie jest Polakiem i że psuje język polski. Te przykre doświadczenia były niewątpliwie główną przyczyną jego uwrażliwienia na wszelką obcość i inność.

OD AUTORA „Skamander” – grupa poetycka, której przewodzili Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Antoni Słonimski i Jarosław Iwaszkiewicz. Skamandryci pojawili się na literackiej scenie niemal wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w roku 1918. Wszyscy Polacy wiązali z tym faktem ogromne nadzieje, dotyczące przede wszystkim z organizacją własnego nowoczesnego państwa. Nie inaczej poeci, którzy również pragnęli walczyć z zacofaniem kulturowym i przesądami. Przede wszystkim chcieli jednak zreformować poezję, wprowadzić do niej jakąś nowość i oderwać ją od dotychczasowych patriotycznych zobowiązań. Chcieli też porzucić tradycyjne, estetyzujące wyobrażenia poety i poezji, zupełnie oderwanych od rzeczywistości. Poezja nie miała być już bierną kontemplacją, ale aktywnym dialogiem z nowoczesnym światem. Skamandryci wprowadzili nowy język, bliższy zwykłego języka – z potocyzmami i wulgaryzmami. Nowością były także tematy, przede wszystkim dwa: miasto i tłum. Wprowadzili do poezji również nowego bohatera – „zwykłego człowieka”. Charakterystyczny dla poezji skamandryckiej był witalizm – zachwyt życiem, jego dynamiką i bujnością, a także pochwała współczesności, rozwoju wielkich miast i dynamiki tłumu.

Julian Tuwim, Mieszkańcy, [w:] Wiersze wybrane, oprac. M. Głowiński, Wrocław 1986, s. 148‑149:

R 2.9. Posłuchaj utworu Skamieniali w wykonaniu grupy Trzeci Wymiar.

R 2.9. Następnie przeczytajcie tekst. DO PRZECZYTANIA

Tekst spoza Podstawy programowej

Trzeci Wymiar, Skamieniali

DO PRZECZYTANIA Julian Tuwim, Colloquium niedzielne na ulicy, (w:) Wiersze wybrane, oprac. M. Głowiński, Wrocław 1986, s. 14‑15: Colloquium5 niedzielne na ulicy

KONTEKSTY 1

OD AUTORA Jeśli bohater wiersza Tuwima Colloquium niedzielne na ulicy nie przypadł Ci do gustu, to pewnie z powodu jego nieokrzesanego stylu bycia. Wprawdzie obyczajowość pierwszej połowy ubiegłego wieku różni się od obyczajowości współczesnej, ale i tak zachowania tego człowieka muszą wydawać się nam niestosowne. Człowiek ów najwyraźniej nie znał podstawowych zasad tego, co nosi nazwę savoir‑vivre. Określenie to wzięte z języka francuskiego – gdzie savoir to znaczy wiedzieć, a vivre znaczy żyć – w sensie dosłownym oznacza znajomość życia, a więc to wszystko, co się składa na wiedzę o obowiązujących zwyczajach i obyczajowych formach. Owa wiedza to po prostu dobre maniery, które bardzo przydają się w sytuacjach towarzyskich. Na savoir‑vivre składają się zasady komunikacji, sposoby zachowania się w ściśle określonych sytuacjach, formy osobowej prezentacji. Wiadomo, że obyczaje zmieniają się z biegiem czasu. Nie wszystkim się to podoba. Niektórzy ludzie – zwłaszcza starsi – ubolewają nad upadkiem ogłady czy reguł grzeczności. Być może mają rację. Błędem byłoby jednak sądzić, że nie obowiązują żadne reguły obyczajowej stosowności. A może po prostu to konwencje życia towarzyskiego zmieniły się i dziś co innego uchodzi za towarzyski nietakt? Czyż popularne dziś słowa „wiocha” albo „obciach” nie oznaczają m.in. tego, co niegdyś określano mianem niestosowności albo towarzyskiej kompromitacji?

cwiczenie 6.1. Porozmawiaj ze swoimi kolegami i / lub rodzeństwem na temat tego, co w czasach współczesnych znaczy „dobre wychowanie”. Czy powinien charakteryzować się człowiek dobrze wychowany. Następnie wykonaj polecenia. 6.1.1. W jakim stopniu w Twoim środowisku (domowym, szkolnym) przywiązuje się wagę do dobrego wychowania? Czy mają znaczenie kwestie takie jak: kolejność wchodzenia do pomieszczeń; pierwszeństwo podania dłoni przy powitaniu; kolejność przedstawiania się osób, sposób mówienia (np. wulgarny język), obsceniczne zachowanie (np. plucie, siorpanie itp.). Uzasadnij swoją stanowisko. 6.1.2. Wskaż – na podstawie własnych obserwacji – kilka przykładów (minimum pięć) zachować, które w Twoim otoczeniu są synonimem obciachu, złego gustu. 6.1.3. Scharakteryzuj i oceń, jakie zjawiska charakteryzują język Twojego pokolenia. Czy w Twoim słowniku i słowniku Twoich bliskich, kolegów i koleżanek funkcjonują takie sformułowania jak: np. „dziękuję”, „proszę”, „przepraszam”? Czy nie zostały wyparte przez określenia typu: „dzięki” , „sory” („sorka”), pliz? A może nie pojawiają się wcale? 6.2. Przygotuj nieformalny savoir‑vivre obowiązujący w Waszej szkole.

PRETEKSTY

Miasto jako temat literacki ma już swoją całkiem okazałą historię. Jest ona pełna zmienności i zwrotów, uzależnionych od wielu czynników o charakterze nie tylko literackim. Dwieście i trzysta lat temu miasto było postrzegane na ogół negatywnie. Opisywano je z perspektywy wsi i była to perspektywa negatywnie wartościująca. Miasto kojarzyło się wtedy z tym co obce, nowe i sztuczne. Tymczasem wciąż wyżej ceniono to co swojskie, tradycyjne i naturalne. Ostoją tych wartości była właśnie wieś i dwór szlachecki (i jakikolwiek przejaw „miastowości” jawił się jako zagrożenie. Miasto było siedliskiem fałszu, amoralności, degeneracji i wykorzenienia. Z czasem jednak miasto stawało się tematem coraz częstszym i coraz bardziej intrygującym. W końcu stało się ono symboliczną figurą nowoczesności, ponieważ w nim skupiały się niczym w soczewce wszystkie procesy modernizacyjne, takie jak urbanizacja8, industrializacja9 czy migracje społeczne10. Rozwój wielkich miast przyniósł ludziom wiele nowych doświadczeń, także takich, które wydawały się korzystne. Zarazem doświadczenia te zaczęły być problemem stricte literackim i pisarze prześcigali się w wymyślaniu nowych sposobów przedstawiania tematu. Nie mniej kłopotów mieli historycy literatury z opisaniem tej różnorodności.

ZADANIOWO

PRACA PISEMNA Czy model życia, jaki wiodą bohaterowie wiersza Mieszkańcy, jest nadal aktualny? Zredaguj pracę pisemną, w której zaprezentujesz swoje stanowisko.

SŁOWA‑KLUCZE Poezja, rozmowa, mieszczaństwo, savoir‑vivre, społeczeństwo, margines społeczny.