Jan Kochanowski Przy pogrzebie rzecz

Siła sobie ludzie mądrzy dawnego wieku [...] głowy utroskali, chcąc to światu wywieśćj0000007XBB1v38_000tp004wywieść, że przygody, nieszczęście i smętkij0000007XBB1v38_000tp005smętki wszelakie mogą człowiekowi nie być ciężkie ani silne, ale temu wszystkiemu rozum dobrze zdołać i wytrzymać może. I mieli po sobie wywodyj0000007XBB1v38_000tp006wywody wielkie i ważne, jako się onym zdało, ale jako sama rzecz okazuje, nie barzo potężne. Bo nie tylko tego w ludzi wmówić nie mogli, ale i między samymi rzadki, który by to był na sobie przełomiłj0000007XBB1v38_000tp007przełomił, żeby był w tej mierze według nauki swej się zachował. Tak podobno wszytko łatwiej słowy wyrzec niżli rzeczą samą wypełnić. I nie masz się zaprawdę czemu dziwować, że mądre i szerokie wywody smętku i żałości ludzkiej pohamować nie mogą, bo trudno jest z przyrodzeniem walczyć, a serce człowiecze nie jest kamienne ani żelazne, jakiego żadna troska i żaden żal nie ruszy, ale z tejże krwie, co sam człowiek, i z tegoż ciała stworzone, które jako radość i pociechę swoję czuje, tak z nieszczęścia i z przygody frasować się musi. [...]

j0000007XBB1v38_00000_BIB_002Jan Kochanowski, Przy pogrzebie rzecz, [w:] tegoż, Dzieła polskie, oprac. Julian Krzyżanowski, Warszawa 1980, s. 735–736.

Jan Kochanowski Tren XVI

Nieszcześciu kwolij0000007XBB1v38_000tp00Xkwoli a swojej żałości,
Która mię prawie przejmuje do kości,
Lutnią i wdzięczny rym porzucić muszę,
Ledwe nie duszę.

Żywemj0000007XBB1v38_000tp00YŻywem, czy mię sen obłudnyj0000007XBB1v38_000tp00Zsen obłudny frasuje?
Który kościanym oknemj0000007XBB1v38_000tp010kościanym oknem wylatuje,
A ludzkie myśli tym i owym bawi,
Co błąd na jawi.

O błędzie ludzki, o szalone dumyj0000007XBB1v38_000tp011szalone dumy,
Jako to łacno pisać sie z rozumyj0000007XBB1v38_000tp012pisać sie z rozumy,
Kiedy po wolej świat mamy, a głowa
Człowieku zdrowa.

W dostatku będąc, ubóstwo chwalemy,
W rozkoszy żałość lekce szacujemy,
A póki wełny skąpej prządcej0000007XBB1v38_000tp013skąpej prządce zstaje,
Śmierć nam za jajej0000007XBB1v38_000tp014za jaje.

Lecz kiedy nędza albo żal przypadnie,
Ali żyć nie tak jako mówić snadnie,
A śmierć dopiero w ten czas nam należyj0000007XBB1v38_000tp015śmierć dopiero w ten czas nam należy,
Gdy już k nam bieży.

Przeczj0000007XBB1v38_000tp016Przecz z płaczem idziesz, Arpinie wymownyj0000007XBB1v38_000tp017Arpinie wymowny,
Z miłej ojczyzny? Wszak nie Rzym budownyj0000007XBB1v38_000tp018budowny,
Ale świat wszystek Miastemj0000007XBB1v38_000tp019Miastem jest mądremu
Widzeniu twemu.

Czemu tak barzo córki swej żałujesz?
Wszak sie ty tylko sromoty wiarujeszj0000007XBB1v38_000tp01Asromoty wiarujesz;
Insze wszelakie u ciebie przygody
Ledwe nie godyj0000007XBB1v38_000tp01Bgody.

Śmierć, mówisz, straszna tylko niezbożnemu;
Przeczże sie tobie umrzeć cnotliwemu
Nie chciało, kiedyś prze dotkliwąj0000007XBB1v38_000tp01Cdotkliwą mowę
Miał podać głowęj0000007XBB1v38_000tp01Dpodać głowę?

Wywiódłeś wszytkim, nie wywiódłeś sobie;
Łacniej rzecj0000007XBB1v38_000tp01EŁacniej rzec, widzę, niż czynić i tobie,
Pióro anielskie; duszę toż w przygodzie,
Co i mnie bodziej0000007XBB1v38_000tp01Fbodzie.

Człowiek nie kamień, a jako sie stawi
Fortuna, takich myśli nas nabawi.
Przeklęte szczeście! Czy snaćj0000007XBB1v38_000tp01Gsnać gorzej duszy,
Kto rany ruszy?

Czasie, pożądnejj0000007XBB1v38_000tp01Hpożądnej ojcze niepamięci,
W co ani rozum, ani trafią święci,
Zgój smutne serce, a ten żal surowy
Wybij mi z głowy.

j0000007XBB1v38_00000_BIB_006Jan Kochanowski, Tren XVI, [w:] tegoż, Treny, oprac. Jerzy Pelc, Wrocław 1986, s. 28–30.

Jan Kochanowski Przy pogrzebie rzecz

Siła sobie ludzie mądrzy dawnego wieku, moi łaskawi panowie, głowy utroskali, chcąc to światu wywieść, że przygody, nieszczęście i smętki wszelakie mogą człowiekowi nie być ciężkie ani silne, ale temu wszystkiemu rozum dobrze zdołać i wytrzymać może. I mieli po sobie wywody wielkie i ważne, jako się onym zdało, ale jako sama rzecz okazuje, nie barzo potężne. Bo nie tylko tego w ludzi wmówić nie mogli, ale i między samymi rzadki, który by to był na sobie przełomił, żeby był w tej mierze według nauki swej się zachował. Tak podobno wszytko łatwiej słowy wyrzec niżli rzeczą samą wypełnić. I nie masz się zaprawdę czemu dziwować, że mądre i szerokie wywody smętku i żałości ludzkiej pohamować nie mogą, bo trudno jest z przyrodzeniem walczyć, a serce człowiecze nie jest kamienne ani żelazne, jakiego żadna troska i żaden żal nie ruszy, ale z tejże krwie, co sam człowiek, i z tegoż ciała stworzone, które jako radość i pociechę swoję czuje, tak z nieszczęścia i z przygody frasować się musi. […]

A my więc teraz za tym niefortunnym teraźniejszym przypadkiem naszym czujemy, co to jest żałość. Abowiem straciliśmy w domu swoim tego, jakiego drugiego […] nie mamy. A straciliśmy nie tak brata jako właśniej ojca. Bo po zeszciu rodziców naszych, mając on nie tylko laty, ale i rozumem przed inszą bracią, wszystki trudności nasze spólne, które więc po zmarłym ojcu na dzieci pospolicie przypadają, wziął był na swoję pieczą i tak się z nimi sprawował, żesmy za pilnością jego żadnego uszczerbku w sprawiedliwości swej nie wzięli.

[…] Słusznie tedy prze śmierć jego dziś na sobie ten ubiór nosimy i na sercu żal wielki mamy, z któregosmy i obronę doma, i między ludźmi dobrą sławę mieli.
[…] Jakoż nie po mału się stąd cieszymy, że przy tej ostatniej posłudze brata naszego W.M. tak wiele i tak zacnych osób widzimy. Bo nie leda to znak jest łaski W.M. przeciwko niemuj0000007XBB1v38_000tp01Rprzeciwko niemu […], dając to nie tylko nam, braciej i powinowatym jego, znać, ale wszystkim ludziom wobec, że uczciwe zachowanie brata naszego nie umarło z nim pospołu, ale żywie w sercach W.M. cnotliwych ludzi. A toć jest on owoc wiary, cnoty i godności jego, z którego my, powinowaci, cieszyć się nie po mału mamy, a potomstwo jego i przykład brać może, aby, ojcowskim strychem się sprawując, do tegoż zachowania i do tejże dobrej sławy przyść kiedy mogli.

j0000007XBB1v38_00000_BIB_008Jan Kochanowski, Przy pogrzebie rzecz, [w:] , Dzieła polskie, oprac. Julian Krzyżanowski, Warszawa 1980, s. 735–737.

Jan Kochanowski --- "Treny"

Podanie w wątpliwość dogmatów stoicyzmu nastąpiło zatem w świadomości, a także i w twórczości Kochanowskiego wcześniej niż tragedia ojca. Stwierdzenia otwierające Przy pogrzebie rzecz zapowiadają Treny. Układają się one w swego rodzaju skrót problemowy, a nawet koncepcyjny Trenów, stanowią, jak to nazywano w staropolszczyźnie, „argument” wpisanego w Treny „dramatu filozoficznego”, są konspektem intelektualnym Trenów.
Treny są kolejnym, literacko doskonałym, rozbudowanym i wszechstronnym świadectwem kryzysu światopoglądowego. Niepodobna w tym miejscu dociekać źródeł tego kryzysu, nie wszystkie dociec się dadzą. Śmierć Orszulki była zapewne tą przysłowiową kroplą, która kamień ostatecznie wydrążyła.

j0000007XBB1v38_00000_BIB_009Jan Kochanowski – „Treny”, [w:] Stanisław Grzeszczuk, Lektury polonistyczne. Średniowiecze – Renesans – Barok, t. 1, red. Andrzej Borowski, Janusz S. Gruchała, Kraków 1995, s. 147.

Jan Kochanowski Pieśń I, 22

Rozumie mój, prózno się masz frasować:
Co zginęło, trudno tego wetowaćj0000007XBB1v38_000tp01Swetować.
Póki czas był, póki szczęście służyło,
Czegoś żądał, o wszystko łacno było.

Teraz widzisz, że nam niebo nie sprzyja:
W czym się kochasz, to cię daleko mija.
Cóż temu rzec? I szkoda głowy psowaćj0000007XBB1v38_000tp01TCóż temu rzec? I szkoda głowy psować,
Lepiej się nam na lepsze czasy chować.

A nie mniemaj, byś sam był w tej niewoli:
Nalazłby sie, kogo to nie mniej boli;
Jeno ludzie snadniejj0000007XBB1v38_000tp01Usnadniej zakryć umieją,
Acz nie z serca, z wierzchu sie przedsię śmieją.

Mnie, smutnego, ten dowcipj0000007XBB1v38_000tp01Vdowcip nie ratuje,
Wyda mię twarz, gdy sie serce źle czuje.
Wszakoż widzę, że się prózno frasować:
Co zginęło, trudno tego wetować.

Pieśń I, 22

Jan Kochanowski --- "Treny"

„Człowiek nie kamień”, „serce człowiecze nie jest kamienne ani żelazne” – myśli te są tak jawnie polemiczne wobec doktrynalnych uroszczeń stoicyzmu, że wprost na paradoks zakrawa fakt, że źródła ich należy szukać w pismach... Cycerona. Znowu w Rozmowach tuskulańskich:
„Nie jesteśmy bowiem z kamienia, lecz z natury kryje się w naszych duszach coś delikatnego i miękkiego, czym zmartwienie wstrząsa jak burza [...]. Uważajmy jednak, by słowa te nie były słowami ludzi, którzy schlebiają naszej słabości i pobłażają miękkości; miejmy natomiast odwagę nie tylko poobcinać gałęzie nieszczęść, ale wyrwać wszystkie włókna ich korzeni [...]. Jeżeli dusza nie odzyska zdrowia, co może nastąpić tylko za sprawą filozofii, to nie będzie kresu nieszczęściom”.
Przykład ten dobrze ukazuje kunszt adaptacji, a zarazem polemiki Kochanowskiego w stosunku do tekstu nauczyciela i mistrza. [...] Zdaniem Cycerona dusza może odzyskać zdrowie jedynie za sprawą filozofii. [...] Natomiast Kochanowski ze stwierdzenia, że „człowiek nie kamień” wyprowadza wnioski przeciwstawne, o nieprzydatności filozofii.

j0000007XBB1v38_00000_BIB_009Jan Kochanowski – „Treny”, [w:] Stanisław Grzeszczuk, Lektury polonistyczne. Średniowiecze – Renesans – Barok, t. 1, red. Andrzej Borowski, Janusz S. Gruchała, Kraków 1995, s. 147.