RCP7neQEjEIft1

Na zdjęciu pasterz ze stadem kóz na pastwisku, w tle pola uprawne, drzewa, dalej góry.

1. Sahel – położenie geograficzne, cechy środowiska przyrodniczego

Na południe od Sahary rozciąga się równoleżnikowy pas terenu niebędący ani pustynią, ani typową sawanną. W tym obszarze suma opadu rocznego wynosi ok. 200‑500 mm, co przy bardzo wysokiej temperaturze powietrza w ciągu całego roku umożliwia rozwój jedynie różnych gatunków traw, krzaczastych zarośli i gdzieniegdzie drzew. Ten przejściowy wąski pas ciągnący się od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie Afryki aż po Wyżynę Abisyńską na wschodzie nazywa się Sahelem. Termin Sahel wywodzi się z języka arabskiego, w którym oznacza 'brzeg, krawędź, pas graniczny'. Nazwę tę po raz pierwszy w 1900 roku użyto na oznaczenie regionu półsuchego leżącego na południe od Sahary. Granice tego regionu wyznaczają dwie izohiety roczne (linie jednakowej sumy opadów) – 200 mm na północy i 500 mm na południu.

RUmdh0HGefglW1

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Afryki. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Niziny głównie na wybrzeżach, na północy przeważają wyżyny, na wschodzie przeważają góry. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, kotlin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono i opisano stolice i główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Trójkątami oznaczono czynne wulkany i podano ich wysokości. Na mapie przeprowadzono izohiety 200 milimetrów i 500 milimetrów, wyznaczające strefę Sahelu. Obejmuje on obszar wzdłuż południowych obrzeży Sahary. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki użyte na mapie.

Do charakterystyki klimatu w regionie Sahelu wykorzystamy diagram klimatyczny dla stacji Abecher.

RolGiLxfhgHu91

Na ilustracji diagram klimatyczny. Niebieskie słupki – wielkość opadów, 494 milimetry rocznie, wysokie opady latem. Czerwona linia – temperatura, wysoka przez cały rok, niewielkie wahania.

Klimat Sahelu cechuje się bardzo wysoką średnią roczną temperaturą powietrza wynoszącą od 25°C do 30ºC. Pory roku wyznaczane są przez opady. Pora deszczowa trwa krótko, ok. 2–3 miesięcy; przez pozostałą część roku trwa gorąca pora sucha. Ważną cechą klimatu w strefie Sahelu jest nieregularność opadów, które nawet w ciągu dwóch kolejnych lat znacznie się różnią. Corocznie zmienia się wysokość opadów, ale także następuje ich przesunięcie na inne miesiące. Zdarzają się kilkuletnie okresy bardziej wilgotne, a następnie czas, w którym opady całkowicie zanikają. Ważną cechą klimatu na tym obszarze są nocne spadki temperatury powietrza w porze suchej o ok. 10°C. Te cechy klimatu mają wpływ na pozostałe elementy środowiska przyrodniczego Sahelu:

• kształtują sieć rzeczną, wpływając na wielkość przepływu w rzekach;

• ograniczają rozwój roślinności;

• oddziałują na gleby i faunę w tym regionie.

Większość rzek w strefie Sahelu to cieki okresowe. Woda pojawia się wraz z nadejściem deszczu, a w porze suchej rzeka zanika i pozostaje tylko sucha dolina. Stałymi rzekami są te, których źródła znajdują się w obszarach o wilgotniejszym klimacie. Na zachodzie jest to rzeka Senegal i środkowy odcinek rzeki Niger, na wschodzie środkowy odcinek największej rzeki w Afryce – Nilu. W środkowej części Sahelu leży okresowe jezioro Czad o zmiennej powierzchni – w porze deszczowej ma 26 tys. km², w porze suchej tylko 7 tys. km². Duże parowanie zmniejsza powierzchnię jeziora i powoduje wytrącanie się pokładów soli, które są eksploatowane. W całym Sahelu występuje sporo słonawych jezior i bagnisk, które ożywają w porze deszczowej.

Wzrost roślinności jest całkowicie uzależniony od rozkładu opadów w ciągu roku. Nawet w tak wąskim pasie, jakim jest Sahel, nieco inne zespoły roślinne występują na północy regionu, a inne na południu. W części północnej nie występują drzewa, a jedynie płaty wieloletnich traw. Na południu roślinność tworzy zwartą pokrywę, pojawiają się drzewa akacji, a w dolinach okresowych rzek lasy galeriowe.
Fauna w tym regionie w różny sposób przystosowała się do długiego okresu suszy. Typowymi zwierzętami kopytnymi są antylopy adaks i oryks doskonale znoszące brak wody, np. antylopa oryks w okresie, gdy trawa jest zielona, nie musi pić przez miesiąc. Liczną grupą są gryzonie: pieski pustynne, skoczki pustynne, a także węże, jaszczurki oraz ptaki. Niektóre gatunki gryzoni gromadzą zapasy w norach, aby przetrwać okres suszy lub nawet zapadają w sen w tej porze roku.

R1WPeHYXZcpi91

Na zdjęciu odkryta pustynna ziemia pozbawiona roślinności, dalej zabudowania otoczone murem, pojedyncze drzewa. W tle góry.

R2QLkULmtOvPM1

Na zdjęciu równinny teren porośnięty trawą, drzewa, z prawej strony wyniesienie, skaliste urwisko pozbawione roślinności.

R1JPTeuk5oNcJ1

Na zdjęciu satelitarnym jezioro.

R1DKaV9XvPnsG1

Na zdjęciu kilka białych antylop z długimi ciemnymi rogami. Leżą na ziemi.

R1Va3Nt8sadZX1

Na zdjęciu pasterz z kozą na pustynnej ziemi, kępy suchych traw.

2. Sahel – tradycyjne formy wykorzystania obszarów półsuchych

Na obszarach półsuchych od dawna wykształcił się specyficzny system hodowli polegający na wędrówce ludzi ze stadami zwierząt. Ten tradycyjny sposób wykorzystania naturalnych pastwisk nazywa się pasterstwem koczowniczym. Polega on na bezpośrednim użytkowaniu dzikiej roślinności i przepędzaniu stad zwierząt na nowe pastwiska, gdyż skąpa roślinność nie pozwala na pozostawienie zwierząt przez dłuższy czas na tym samym miejscu. Nieregularne opady oraz przesuwanie się ich w czasie zmuszają pasterzy do wędrówek za deszczem, który umożliwia wzrost roślin. Nomadzi, czyli wędrowni pasterze doskonale znający warunki naturalne, co roku przepędzają stada zwierząt tradycyjnie ustalonymi szlakami. Taki sposób wypasu może być jednak zakłócony w latach suszy – wówczas pasterze zmieniają trasy, poszukując terenów bardziej wilgotnych ze świeżą roślinnością.
W strefie Sahelu możliwości uprawy roślin są mocno ograniczone, gdyż pora deszczowa jest bardzo krótka. Pastwiska mają niską jakość i można je użytkować tylko sezonowo. Brak też jest środków dla stacjonarnego chowu zwierząt, dlatego pasterstwo koczownicze to najkorzystniejszy sposób użytkowania obszarów półsuchych.
Wędrówki nomadów nie są zbyt długie i nie przekraczają 150–200 km. Hoduje się głównie owce, kozy, wielbłądy i długorogie bydło zebu. Ograniczeniem wędrówek w kierunku południowym jest występowanie muchy tse‑tse roznoszącej naganę – chorobę zwierząt, która praktycznie uniemożliwia hodowlę bydła i koni w Afryce Środkowej.
Dla koczowników hodowla zwierząt jest podstawą bytu. Dostarcza pożywienia, odzieży, materiału na namioty, nawozu na opał, zapewnia transport. Nadwyżki produktów pozyskiwanych od zwierząt są przedmiotem handlu.
W wielu państwach regionu Sahelu dąży się do ograniczania wędrówek zwierząt i próbuje skłonić koczowników do osiadłego trybu życia. Jedną z takich form przejściowych jest transhumacjatranshumacjatranshumacja, czyli półkoczownictwo. Polega ono na wędrówkach pasterzy ze stadami zwierząt, lecz ich rodziny pozostają w stałym miejscu zamieszkania i zajmują się uprawą roślin. Na obszarze Sahelu do dzisiaj koczownikami są różne grupy etniczne: Tuaregowie, ludy Fulbe, liczne szczepy arabskie, a także ludy Kanuri żyjące nad jeziorem Czad.
Co kilka, kilkanaście lat Sahel dotyka katastrofalna susza. Wówczas to zaczynają się na wielką skalę procesy pustynnienia, czyli procesy przyczyniające się do degradacji środowiska na obszarach leżących na obrzeżach pustyni. Zaczynają się one od zniszczenia naturalnej roślinności: w czasie suszy stada zwierząt nie wędrują ustalonymi szlakami, ale przemieszczają się tam, gdzie jeszcze występuje żywność. Wypas jest rabunkowy, następuje ubicie gleby i jej erozja. Zniszczenie systemu korzeniowego roślin umożliwia wywiewanie cząstek gleby. Do zniszczenia gleby pośrednio przyczyniają się też ludzie, zbierając roślinność na opał. Po długiej suszy następuje spadek produktywności rolnej na danym obszarze. Pogarsza się jakość życia ludzi i zwierząt, a w skrajnych przypadkach na tereny poprzednio użytkowane rolniczo wkracza pustynia.

RDu2EPZHsb6iH1

Ilustracja przedstawia mapę Afryki. Kolorami przedstawiono obszary pustynne w północnej części Afryki (ciemnożółty), półpustynne – przylegające bezpośrednio do pustyń (jasnożółty), a kolorem różowym – obszary zagrożone pustynnieniem (rejon Sahelu, okolice Jeziora Wiktorii oraz południe kontynentu). Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

R1F5Mn5gvFzaw1

Na zdjęciu pasterze w długich szatach i turbanach na głowach ze stadem kóz. Ziemia pozbawiona roślinności.

RvEv4vr7NNVO71

Bydło hodowlane stoi w płytkiej wodzie, na brzegu kępy traw. W tle drzewa.

RNSYsVt5RYNxk1

Na zdjęciu trzej pasterze poją kozy i osły wodą nabieraną plastikowym wiadrem z kamiennej studni. W tle kamienne skały.

R1KjTh4I81xsO1

Na zdjęciu trzy kobiety i krowa przy kamiennej studni z hydrantem. Sucha ziemia. W tle drzewa.

R1G8PmCp14hpN1

Na zdjęciu teren zabudowany, parterowe domki o płaskich dachach, pojedyncze drzewa, dwie kobiety.

Rs5iLfTxhm4fW1

Na zdjęciu kilku mężczyzn w długich szatach, kilka wielbłądów. Z tyłu ogrodzenie z siatki. Z płotem zabudowa miejska. Czerwone dachy.

3. Strefa Sahelu – państwa

Obszar Afryki leżący na południe od Sahary nazywany jest Afryką Subsaharyjską, która została wyróżniona ze względu na odrębności historyczną i kulturową od Afryki Północnej. Na północy Afryki żyją ludy arabskie należące do białej odmiany człowieka. Na południe od Sahary dominują ludzie odmiany czarnej. Na pograniczu tych obszarów leży kilkanaście państw, w obrębie których znajduje się strefa Sahelu.

RIj9I8vuYvbmV1

Ilustracja przedstawia mapę polityczną Afryki. Państwa wyróżnione kolorami i opisane. Oznaczono i opisano stolice. Morza zaznaczono kolorem niebieskim i opisano. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni.

Poniżej przedstawiono bardzo krótką charakterystykę państw leżących w strefie Sahelu. Państwa te cechują się niskim poziomem rozwoju gospodarczego, o czym świadczą małe wartości dochodu narodowego na 1 mieszkańca wynoszące od 460 dolarów USA w Nigrze do 1900 USD w Sudanie. W krajach tych dominuje ludność wiejska: w Nigrze stanowi ponad 81% ogółu ludności. Są to też państwa silnie zróżnicowane etnicznie, ale we wszystkich z nich przeważają wyznawcy islamu. Bardzo wysoki jest udział analfabetów, np. w Nigrze aż 78%. We wszystkich tych państwach mimo bardzo trudnych warunków naturalnych, dużego ubóstwa, krótkiej średniej długości życia (ok. 50 lat) występuje wysoki przyrost naturalny. Okres podwojenia liczby ludności we wszystkich państwach Sahelu mieści się w przedziale 20–30 lat, np. w Mali jest to zaledwie 21 lat.
Na tym tle elementem wyróżniającym się są stolice państw. To duże miasta liczące ok. 1 mln mieszkańców. Zauważ jednak, że wszystkie one leżą nad stałymi rzekami lub w ich pobliżu, np. stolica Mali – Bamako (2,5 mln mieszkańców) leży nad Nigrem, a stolica Czadu – Ndżamena (1,5 mln) – nad rzeką Szari.

RYOa6E76HwQR31

Na zdjęciu lotniczym miasto nad szeroką rzeką, teren zabudowany z dużą ilością zieleni.

R1FjaEhKkcU1r1

Na zdjęciu ulica w mieście, rowerzysta i piesi.

R1Lpb3rBTnxlR1

Na zdjęciu nowoczesna zabudowa miejska, ulica, samochody.

R1LOO1A6ByHDn1

Na zdjęciu skrzyżowanie ulic w mieście. W tle zabudowa, dużo roślinności.

RQeSYM8mtuMWW1

Na zdjęciu gliniana budowla w kształcie graniastosłupa o czworokątnej podstawie, zwężająca się ku górze, wypustki w ścianach. Kamienne ogrodzenie, drzewo, ludzie stoją w ceniu.

4. Strefa Sahelu – formy gospodarowania a zasoby wodne

Strefa Sahelu zalicza się do obszarów suchych, na których roczna suma opadów jest niska, a parowanie bezpośrednie i transpiracja roślin – wysokie. Obszary te wykorzystuje się gospodarczo, ale tamtejszy ekosystem jest niezwykle delikatny i podatny na zmiany. Tradycyjne formy wędrówek ze stadami zwierząt w rytmie wyznaczonym przez opady i cykle wegetacji roślin ulegają przemianom. Na obszarze Sahelu stale i szybko rośnie liczba ludności. Granice państw nieco zahamowały swobodną migrację koczowników. Nastąpiły także przemiany społeczne.

Najsilniej działającym czynnikiem, który wpływa na pogorszenie stanu dzikich terenów pastwiskowych, jest źle prowadzony chów zwierząt. Jednak znaczny wzrost produktywności można uzyskać przez:

• wpływanie na rozmieszczenie zwierząt, zmieniając liczbę i umiejscowienie wodopojów;

• udostępnienie zwierzętom soli mineralnych w odpowiednio usytuowanych punktach;

• poznanie ekologii wykorzystywanych roślin i określenie ram czasowych, w których dany gatunek musi być bezwzględnie chroniony;

• lepszą regenerację pastwisk dzięki bardziej rotacyjnemu wypasowi w określonych sezonach;

• kontrolowane wypalanie pastwisk – pożary są zjawiskiem naturalnym, ale zbyt duża ich częstotliwość niszczy glebę i systemy korzeniowe roślin;

• sadzenie pasów zieleni, drzew i krzewów w celu powstrzymania procesów pustynnienia.

Jednym z najważniejszych sposobów, które zapewne mogą przyczynić się do poprawy jakości życia w strefie Sahelu, jest pełniejsze wykorzystanie doświadczenia, nawyków, tradycji i obyczajów, które wykształciła ludność żyjąca na tym obszarze.
Od dawna podejmowane są próby zwiększenia ilości wody w strefach półsuchych. Należy do nich budowa studni głębinowych o dużej wydajności. Jednym z celów było też skłonienie koczowników do nieco bardziej osiadłego życia. Jednak w okresie suszy wokół studni gromadziło się zbyt wiele zwierząt, które całkowicie wyjadały roślinność. Dochodziło nawet do sytuacji, że część z nich padała z głodu mimo dostępności wody.

RCP7neQEjEIft1

Na zdjęciu pasterz ze stadem kóz na pastwisku, w tle pola uprawne, drzewa, dalej góry.

RE3phpIylLzXO1

Na zdjęciu krowy, osioł piją wodę koło studni. Obok kobiety.

RuDojqVuqfcku1

Na zdjęciu rozległe piaszczyste tereny, kępy traw, krzewy i drzewa. W tle skaliste strome ostańce.

RsQAT9nrrYKwS1

Na zdjęciu uzbrojeni mężczyźni, z tyłu samochód terenowy.

RI3cRG6pBu1p21

Na zdjęciu dwa samochody (osobowy i pick-up) na drodze w piaszczystym terenie. Samochody zatłoczone, dużo pasażerów i bagaży.

Podsumowanie

• Sahel to pas terenu leżący na południe od pustynnych piasków Sahary, mający powierzchnię ok. 2 mln kmIndeks górny 2²; jego granice wyznaczają izohiety roczne – 200 mm na północy i 500 mm na południu.

• Środowisko przyrodnicze strefy Sahelu kształtuje się pod wpływem bardzo wysokich temperatur powietrza w ciągu roku i skąpych, nieregularnych opadów.

• Sieć wodna w strefie Sahelu uzależniona jest od nieregularnych opadów; rzeki okresowe prowadzą wodę w porze deszczowej, jeziora zmieniają swoją powierzchnię w zależności od pory roku, a małe zbiorniki wysychają w porze suchej, zmieniając się w solniska.

• Koczownictwo było i do dzisiaj jeszcze jest tradycyjną, ekstensywną formą korzystania z zasobów środowiska przyrodniczego Sahelu.

• Delikatny ekosystem półsuchej strefy Sahelu powinien być użytkowany gospodarczo w taki sposób, by nie „rabować” jego elementów i nie przyspieszać procesów pustynnienia.

Słowniczek

Zadania