Afryka – strefowość klimatyczna, roślinna i glebowa
Afryka to drugi co do wielkości kontynent na Ziemi. Północne wybrzeża tego lądu nad Morzem Śródziemnym były znane Grekom i Rzymianom już w starożytności. Nazwę Africa stosowano na oznaczenie rzymskiej prowincji obejmującej obszary Kartaginy i północnej Libii, a z czasem objęto tą nazwą cały ląd. Afryka ma szczególne położenie geograficzne, gdyż przecinają ją dwie charakterystyczne linie – równik i południk zerowy. Symetryczne położenie względem równika wpływa na strefowość geograficzną wielu elementów afrykańskiego środowiska przyrodniczego.
że Afryka leży symetrycznie względem równika;
jakie są współzależności między klimatem, roślinnością i glebą na danym obszarze;
czym są czynniki klimatotwórcze;
jakie są elementy klimatu;
jak odczytywać dane z diagramu klimatycznego;
jakie są elementy środowiska przyrodniczego.
wykorzystywać mapy tematyczne do charakterystyki położenia geograficznego Afryki i stref klimatyczno‑roślinno‑glebowych;
określać na podstawie danych położenie stacji klimatycznej w określonej strefie klimatycznej;
odróżniać strefy roślinne Afryki na podstawie ilustracji i opisów;
opisywać przykładowe zależności między klimatem, roślinnością i glebami w każdej ze stref krajobrazowych Afryki;
wyjaśniać przyczyny symetrycznego ułożenia stref klimatycznych, roślinnych i glebowych w Afryce.
1. Afryka – symetryczne położenie względem równika, ukształtowanie powierzchni
Afryka jest drugim po Azji największym kontynentem na świecie. Jej powierzchnia wynosi 30,3 mln km Indeks górny 22. Zwartą bryłę lądu przecina równik i można mówić o prawie symetrycznym położeniu kontynentu względem niego. Afrykę przecina także południk zerowy, a zatem każdy skrajny punkt Czarnego Lądu musi leżeć na innej półkuli.
Afrykę znano już w starożytności – zaliczamy ją do Starego Świata. Na północy kontynent od Europy oddziela Morze Śródziemne, a na północnym wschodzie od Azji – Morze Czerwone. Pozostałe wschodnie wybrzeża Afryki oblewa Ocean Indyjski, a całe zachodnie – Ocean Atlantycki.
Korzystając z mapy hipsometrycznej Afryki, oblicz, w jakiej odległości od równika leżą Przylądek Biały i Przylądek Igielny.
Pamiętaj, że 1° szerokości geograficznej odpowiada 111,1 km, a 1' to 1852 m.
Charakterystyczną cechą ukształtowania poziomego Afryki jest bardzo słabo rozwinięta linia brzegowa. Afryka ma trzykrotnie większą powierzchnię niż Europa, ale linia brzegowa tego lądu jest krótsza. Świadczy to o zwartości lądu. Jedynym większym półwyspem jest Półwysep Somalijski na wschodnim wybrzeżu. Większymi zatokami są: rozległa Zatoka Gwinejska na zachodnim wybrzeżu, Zatoka Adeńska na Morzu Arabskim i dwie zatoki na północy: Wielka Syrta i Mała Syrta. Jedyną dużą wyspą jest Madagaskar leżący na Oceanie Indyjskim (czwarta co do wielkości wyspa na świecie).
Na mapie hipsometrycznej Afryki dobrze są widoczne charakterystyczne cechy ukształtowania powierzchni.
Większość obszaru Afryki leży na znacznych wysokościach nad poziomem morza – średnia wysokość kontynentu to 660 m n.p.m.
Liczne kotlinowate obniżenia otoczone są przez rozległe tereny wyżynne.
Łańcuchy górskie rozciągają się na północy – góry Atlas – i na południu – Góry Przylądkowe oraz Góry Smocze.
Najwyższe szczyty kontynentu znajdują się w odosobnionych masywach górskich będących wygasłymi wulkanami. Są to: Kilimandżaro (5895 m n.p.m.), Kenia (5199 m n.p.m.), Ruwenzori (5109 m n.p.m.).
We wschodniej części Afryki od Morza Czerwonego do ujścia rzeki Zambezi biegną Wielkie Rowy Afrykańskie. Są to zapadliska tektoniczne w części wypełnione wodami potężnych, głębokich jezior, np. Tanganika o powierzchni 34,4 tys. kmIndeks górny 22 i głębokości 1435 m.
Region Afryki Wschodniej jest niestabilny tektonicznie, występują tu częste trzęsienia ziemi i znajdują się czynne wulkany, np. Meru (4565 m n.p.m.) czy Karisimbi (4507 m n.p.m.).
RwFZMLyV9zdJC1 
Ważniejsze wyżyny i kotliny w Afryce
Odczytaj na mapie hipsometrycznej Afryki, który ze skrajnych przylądków kontynentu ma współrzędne geograficzne 35°S, 20°E.
- Przylądek Igielny
- Przylądek Biały
- Przylądek Zielony
- Przylądek Hafun
2. Strefy klimatyczne w Afryce
Na powierzchni Ziemi występuje przestrzenne uporządkowanie elementów środowiska przyrodniczego, które zmieniają się wraz z szerokością geograficzną. Zjawisko to nazywa się strefowością geograficzną. Przyczyną strefowości jest kształt Ziemi i jej położenie względem Słońca, z czym wiąże się różny kąt padania promieni słonecznych, a to z kolei wpływa na zmiany ilości energii słonecznej dochodzącej do poszczególnych równoleżników. Na przykładzie Afryki – leżącej symetrycznie względem równika – można wykazać strefowość klimatyczną, roślinną i glebową oraz przedstawić wzajemne oddziaływania między elementami środowiska przyrodniczego.
Symetryczne położenie Afryki względem równika powoduje, że ok. 4/5 powierzchni tego lądu leży w strefie między zwrotnikiem Raka a zwrotnikiem Koziorożca. Wyrównana powierzchnia kontynentu i brak wielkich łańcuchów górskich umożliwiają swobodną cyrkulację mas powietrza, typową dla strefy gorącej.
Do ważnych czynników geograficznych wpływających na typy klimatu w Afryce należą też wyżynny charakter kontynentu z wysokimi krawędziami na wybrzeżach oraz układ prądów morskich.
Dwa elementy klimatu – temperatura powietrza oraz wysokość opadów i ich roczny przebieg – są podstawą do wydzielenia typów klimatu w Afryce.
W strefie międzyzwrotnikowej średnie roczne temperatury powietrza mieszczą się w przedziale między 20°C a 30°C. Nieco niższe średnie temperatury roczne, od 10°C do 20°C, występują jedynie na północnych i południowych krańcach kontynentu oraz na obszarach leżących na dużych wysokościach n.p.m.
Sumy opadów rocznych również wykazują wyraźną strefowość.
W strefie równikowej opady są wysokie – przekraczają 2 tys. mm. Im dalej na północ i południe, tym opadów jest mniej. Na Saharze przeciętej przez zwrotnik Raka roczna suma opadów nie przekracza 250 mm. Z kolei na półpustyni Kalahari leżącej na zwrotniku Koziorożca opady są nieco wyższe i wynoszą od 250 mm do 500 mm. W strefie wybrzeży wpływ na wysokość opadu mają prądy morskie. Chłodny Prąd Benguelski przyczynił się do powstania Pustyni Namib leżącej na wybrzeżu południowo‑zachodnim.
Mapa typów klimatu w Afryce i diagramy klimatyczne pokazują ich strefowe ułożenie.
Położenie geograficzne Afryki oraz oddziaływanie czynników geograficznych powodują, że:
typy klimatu układają się symetrycznie względem równika;
na całym obszarze kontynentu przeważają gorące i ciepłe typy klimatu;
rozkład opadów jest uwarunkowany cyrkulacją atmosferyczną w strefie międzyzwrotnikowej i też wykazuje symetryczne ułożenie względem równika;
przebieg opadów w poszczególnych miesiącach wyznacza afrykańskie pory roku – deszczową i suchą.
Który z wymienionych czynników powoduje, że na obszarze Sahary roczna suma opadów nie przekracza 250 mm?
- osiadanie suchego i gorącego powietrza związane z cyrkulacją mas powietrza w strefie międzyzwrotnikowej
- położenie na zwrotniku Koziorożca i wpływ prądów morskich
- oddziaływanie gorących i suchych mas powietrza przynoszonych przez pasaty znad równika
- antypasaty napływające z wyżu barycznego nad równikiem
3. Strefy krajobrazowe Afryki
Strefowy układ klimatów w Afryce wpływa na strefowe ułożenie naturalnych zespołów (formacji) roślinnych, a także typów gleby. Składniki środowiska przyrodniczego występujące na pewnym obszarze oddziałują na siebie. Efektem jest powstanie w Afryce wyraźnie zaznaczających się krajobrazów, które zmieniają się w czasie – zgodnie z cyklami geograficznymi i astronomicznymi (pory roku), a także w wyniku oddziaływania naturalnych czynników żywiołowych (opady, susze); współcześnie również pod wpływem działalności człowieka (rolnictwo, górnictwo).
Mapa poniżej przedstawia krajobrazy Afryki – zauważ, że nazwy stref roślinnych stosuje się także do określenia stref krajobrazowych.
WILGOTNY LAS RÓWNIKOWY | W strefie klimatu równikowego wilgotnego występuje wiecznie zielony, gęsty, wilgotny wielowarstwowylaslas będący najbujniejszą formacją roślinną na Ziemi. Wyróżnia się on wielką bioróżnorodnością gatunkową i ekosystemową. Szacuje się, że żyje w nim ok. 25 tys. gatunków roślin, w tym ok. 3 tys. drzew. Las równikowy, nazywany także lasem deszczowym, składa się z kilku warstw roślinności wzajemnie się przenikających. Wysoka temperatura powietrza i duża wilgotność umożliwiają całoroczną wegetację roślin. Brak pór roku powoduje, że obok siebie występują rośliny tego samego gatunku, z których jedna dopiero kwitnie, a druga już owocuje. Cechą charakterystyczną drewna jest brak pierścieni przyrostów rocznych. Świat zwierząt jest również bardzo różnorodny |
Wysoka temperatura gleby i duża jej wilgotność przyczyniają się do szybkiego rozkładu szczątków organicznych, które są natychmiast wykorzystywane przez kolejne pokolenie roślin. Procesy chemiczne i biochemiczne przebiegają tu kilkakrotnie szybciej niż w innych strefach. W procesie wietrzenia powstają tlenki żelaza i glinu barwiące gleby na czerwono. Są one nazywane glebami czerwono‑żółtymi (ferrasolami, glebami ferralitowymi) | |
SAWANNA | W strefie klimatu podrównikowego, w którym naprzemiennie występują pora deszczowa i sucha, charakterystyczną formacją roślinną jestsawannasawanna. Obejmuje ona obszar na północ od lasu równikowego do równoleżnika 15°N i na południe do 18°S. Sawanna jest formacją roślinną zajmującą największy obszar w Afryce. W zależności od długości trwania pory wilgotnej i sumy opadu różni się ona składem gatunkowym roślinności. Dominującą roślinnością zawsze sątrawytrawyz pojedynczymi kępami drzew, głównie akacji o parasolowatych kształtach i baobabówbaobabów. Im mniejsza ilość opadu, tym uboższa jest roślinność. W obszarze o niskim opadzie, ok. 200‑500 mm, występuje typ suchej sawanny kolczastej porośniętej przez niskie trawy i kolczaste krzewy. |
Gleby na sawannach są ubogie w składniki odżywcze. Sezonowa zmienność zawartości wilgoci powoduje wymywanie cząstek ilastych. Występujące na sawannach częste pożary niszczą ochronną pokrywę roślinną i obnażają warstwę glebową, z której deszcz wypłukuje, a wiatr wywiewa substancje pokarmowe. Typowymi glebami sawann są gleby czerwonobrunatne | |
PUSTYNIE | W strefie klimatu zwrotnikowego suchego i skrajnie suchego występują pustynie. Termin ten odnoszący się do formacji roślinnej określa obszar pozbawiony zwartej szaty roślinnej. W Afryce Północnej na zwrotniku Raka leży SaharaSahara – największa gorąca pustynia na świecie o powierzchni 9 mln kmIndeks górny 22. Na południu na zwrotniku Koziorożca rozciąga siępółpustynia Kalaharipółpustynia Kalaharii leżąca na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiegopustynia Namibpustynia Namib. Na tych obszarach czynnikami kształtującymi krajobrazy są: duże zmiany temperatury powietrza między dniem a nocą, częste suche i gorące wiatry oraz sporadyczne (raz na kilka lat) obfite i gwałtowne deszcze. Roślinność jest uboga, stanowią ją suchorosty i słonoroślasuchorosty i słonorośla. Zwierząt też jest niewiele i wszystkie są doskonale przystosowane do długich okresów suszy. W niektórych miejscach pustyń wody gruntowe występują na powierzchni (w postaci źródeł) albo płytko pod ziemią – wydrążono tam studnie i powstałyoazyoazy – miejsca, gdzie rozwinęła się względnie bogata roślinność |
Elementem klimatu kształtującym gleby na pustyniach są wielkie wahania temperatury powietrza oraz silne wiatry. Przyczyniają się one do intensywnego wietrzenia mechanicznego, którego wynikiem jest obfita zwietrzelina składająca się z okruchów skalnych, żwirów, piasków i pyłów. Wiatr przemieszcza składniki wietrzenia i powstają różne typy pustyń: kamienista, żwirowa, piaszczysta, pylasta. | |
ROŚLINNOŚĆ ŚRÓDZIEMNOMORSKA | Wybrzeża nad Morzem Śródziemnym i południowe krańce Afryki objęte są klimatem podzwrotnikowym. W tym klimacie lato jest ciepłe i suche, zimą opadyzimą opady są dość wysokie, ale temperatury stosunkowo niskie. Dwa czynniki sprzyjające rozwojowi roślinności nie występują w tym samym czasie. Wpływa to na rozwój określonych gatunków roślinokreślonych gatunków roślin i ich postacie. Dominująca formacja roślinna na północy Afryki to zielone zarośla kolczastych krzewów zwanemakiąmakią. Są one niezbyt wysokie, gdzieniegdzie występują rzadkie lasy z dębem ostrolistnym i wawrzynem szlachetnym. Na południowych krańcach AfrykiNa południowych krańcach Afryki spotkać można podobny typ roślinności, ale tamtejsze gatunki są inne niż na północy kontynentu. Rośliny dostosowały się tam do letniego, wydłużonego okresu suszy, rozwinęły głębokie systemy korzeniowe i wykształciły sposoby zapobiegania utracie wody. Liście są twarde, długie, srebrzyste, pokryte często warstwą chroniącą przed zimnem i zmniejszającą parowanie. Roślinność klimatu podzwrotnikowego wilgotnego często określa się jako zimozieloną i twardolistną |
Najważniejszymi glebami w tych obszarach są słabo zwietrzałe gleby brunatne oraz gleby czerwonobrunatne – terrarosa. Cechują się one sezonową zmiennością uwilgocenia |
Podsumowanie
Afryka, drugi co do wielkości kontynent na świecie, ma powierzchnię 30,3 mln kmIndeks górny 22. Stanowi zwarty blok lądowy o słabo rozwiniętej linii brzegowej, leżący symetrycznie po obu stronach równika.
Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Afryki jest dominacja obszarów wyżynnych i kotlinowatych. Średnia wysokość kontynentu wynosi 660 m n.p.m.
Położenie geograficzne Afryki wpływa na symetryczne ułożenie stref klimatycznych, roślinnych i glebowych. Elementy środowiska przyrodniczego, oddziałując na siebie, wytworzyły wyraziste, silnie zróżnicowane krajobrazy strefowe.
Klimat, pokrywa roślinna i gleba pozostają ze sobą w ścisłych współzależnościach. Roślinność jest wykładnikiem klimatu, a granice typów roślinności określają zasięg typów klimatu; gleba jest kształtowana zarówno przez klimat, jak i typ roślinności.
W klimacie równikowym wybitnie wilgotnym rośnie gęsty, wielopiętrowy las równikowy. W klimacie podrównikowym z porami suchymi i deszczowymi rozwinęły się trawiaste sawanny. W klimacie zwrotnikowym suchym powstały półpustynie i pustynie, a wśród nich Sahara – największa pustynia na świecie. Klimat podzwrotnikowy wilgotny (śródziemnomorski) występuje na północnych i wschodnich wybrzeżach Afryki, gdzie rozwinęła się twardolistna i zimozielona roślinność makii.
Posługując się mapą hipsometryczną Afryki, określ jej położenie geograficzne.
Odczytaj na mapie hipsometrycznej Afryki najważniejsze elementy linii brzegowej tego kontynentu.
Wyjaśnij, dlaczego rzeki w strefie klimatu równikowego wilgotnego są zasobne w wody przez cały rok.
Wykorzystaj mapy tematyczne w atlasie i opisz czynniki geograficzne, które umożliwiają rzece Nil przepłynięcie pustyni Sahary i dotarcie do Morza Śródziemnego.
*Wykorzystaj różne źródła informacji i przedstaw charakterystykę jednej ze stref krajobrazowych w Afryce.
Zadania
Uzupełnij tekst, przeciągając odpowiednie wyrażenie do luki.
wypełnione wodą, tektonicznych, zachodnich, południowych, kotlinowate, wyżynne, górskich, nizinne
Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Afryki są rozległe powierzchnie .................................. otaczające .................................. obniżenia. Pasma górskie występują jedynie na północnych i .................................. wybrzeżach kontynentu. Najwyższe szczyty znajdują się w odosobnionych masywach ................................... W Afryce Wschodniej biegnie ciąg rowów ...................................
Na podstawie poniższego opisu cech klimatu wskaż jego typ.
• W ciągu całego roku średnie miesięczne temperatury powietrza wynoszą ok. 25–26°C.
• Roczne amplitudy średnich temperatur wynoszą ok. 2–3°C.
• Roczna suma opadu wynosi ok. 2000 mm.
• Opady są rozłożone równomiernie w ciągu roku.
- klimat równikowy wybitnie wilgotny
- klimat równikowy suchy
- klimat podrównikowy wilgotny
- klimat podzwrotnikowy wilgotny (śródziemnomorski)