Bliski Wschód to państwa Azji Południowo‑Zachodniej, a niekiedy też Afryki Północno‑Wschodniej. Region ten, leżący na przecięciu licznych szlaków komunikacyjnych, na styku trzech kontynentów Starego Świata, posiadający wielkie zasoby surowców energetycznych – ropy naftowej i gazu ziemnego, ma ogromne znaczenie gospodarcze i strategiczne. Od lat toczą się tam liczne konflikty na tle społecznym i religijnym.

R1CqrCgLHgQ021
Meczet Szacha przy głównym placu w irańskim mieście Isfahan
Już wiesz
  • że mapy ogólnogeograficzne i mapy tematyczne umożliwiają charakterystykę wybranych elementów środowiska przyrodniczego;

  • że Azja Południowo‑Zachodnia jest obszarem lokalnych konfliktów zbrojnych;

  • że w Azji Południowo‑Zachodniej znajdował się pierwotny obszar udomowienia roślin i zwierząt, tzw. Żyzny Półksiężyc;

  • że ropa naftowa jest jednym z najważniejszych surowców energetycznych dla współczesnej gospodarki.

Nauczysz się
  • wskazywać na podstawie map cechy środowiska przyrodniczego państw w Azji Południowo‑Zachodniej;

  • odczytywać na mapie politycznej nazwy państw leżących w Azji Południowo‑Zachodniej i dzielić je na państwa arabskie i niearabskie;

  • opisywać znaczenie gospodarcze państw Azji Południowo‑Zachodniej z uwzględnieniem roli ropy naftowej – głównego surowca energetycznego występującego w tym regionie;

  • wskazywać państwa lub grupy państw Azji Południowo‑Zachodniej, w których występowały lub nadal trwają konflikty zbrojne;

  • dostrzegać zróżnicowanie kulturowe państw w Azji Południowo‑Zachodniej.

iPLIJGnjh8_d5e200

1. Azja Południowo‑Zachodnia – środowisko przyrodnicze

Azja Południowo‑Zachodnia to duży region o powierzchni ok. 6,3 mln kmIndeks górny 2 (większy niż połowa Europy). Należą do niego: Półwysep Azja MniejszaPółwysep Arabski (będący największym półwyspem na świecie) oraz tereny leżące na południe od Morza Kaspijskiego i Niziny Turańskiej. Region ten ma wyraźne granice morskie. Azję Mniejszą od północy oblewają wody Morza Czarnego, od północnego zachodu cieśniny BosforDardanele oraz Morze Marmara znajdujące się między nimi, a od zachodu wody Morza Śródziemnego. Półwysep Arabski oblewają wody Morza Czerwonego, Zatoki Adeńskiej, Morza Arabskiego i głęboko wciętej w ląd Zatoki Perskiej. Wschodnią granicą regionu jest linia graniczna między Iranem a Afganistanem (choć spotyka się też opracowania włączające Afganistan do państw Bliskiego Wschodu). Od Afryki Azję Południowo‑Zachodnią oddziela umowna granica, jaką jest Kanał Sueski.

Polecenie 1

Odszukaj w dowolnych źródłach, jakiego obszaru dotyczy określenie Daleki Wschód.

R1DUeUtC12NTY1
Mapa hipsometryczna przedstawia najważniejsze cechy ukształtowania powierzchni Azji Południowo-Zachodniej
Polecenie 2

Odczytując poniższą charakterystykę ukształtowania powierzchni, wskazuj na mapie hipsometrycznej wszystkie wymienione formy powierzchni Ziemi.

W Azji Południowo‑Zachodniej dominują wyżynygóry. Na północy regionu występuje pas wysoko wzniesionych wyżyn, ograniczonych łańcuchami młodych gór fałdowych. Na Półwyspie Azja Mniejsza leży Wyżyna Anatolijska przechodząca ku wschodowi w Wyżynę Armeńską i rozległą, leżącą na południe od Morza Kaspijskiego Wyżynę Irańską. Wyżyny zamykają od północy Góry Pontyjskie, Kaukaz i Elburs, a od południa góry Taurus i Zagros. Na Wyżynie Armeńskiej swój początek bierze rzeka Eufrat, a z gór Taurus wypływa Tygrys. Obie te rzeki płyną na południowy‑wschód do Zatoki Perskiej i zasypują zapadlisko przedgórskie, tworząc Nizinę Mezopotamską. Półwysep Arabski prawie w całości zajmują wyżyny.
Dwa elementy środowiska przyrodniczego Azji Południowo‑Zachodniej – klimatwody – wpływają na rozmieszczenie ludności i określają możliwości gospodarczego wykorzystania tego regionu.
Obszary leżące wokół Morza Śródziemnego i Morza Czarnego znajdują się w zasięgu klimatu podzwrotnikowego wilgotnego (śródziemnomorskiego). Wnętrze Półwyspu Azji Mniejszej, tereny wyżynne i górskie mają klimat podzwrotnikowy suchy z wysoką temperaturą powietrza latem i mroźnymi zimami w partiach wyżej położonych. Półwysep Arabski i południowe wybrzeża regionu objęte są klimatem zwrotnikowym suchym. Latem średnia temperatura powietrza sięga tam 30–33°C, zimą ok. 15°C, a roczna suma opadu nie przekracza 100 mm.
Na tak wielkim obszarze, jakim jest Azja Południowo‑Zachodnia, znajdują się tylko dwie duże rzeki – Tygrys i Eufrat. W zasięgu wpływu klimatu śródziemnomorskiego występują jedynie krótkie cieki wodne. Ważną rzeką w pasie wschodniego wybrzeża nad Morzem Śródziemnym jest Jordan przepływający przez jezioro Genezaret i uchodzący do Morza Martwego. Na Półwyspie Arabskim brak jest stałych rzek. Sieć wodna w tym regionie wykazuje ścisłe zależności od rocznego rozkładu opadów. Wielkie znaczenie w tym regionie mają więc wody wgłębne. Buduje się głębokie studnie i pozyskuje wodę z głębiej zalegających warstw geologicznych. W ostatnich latach powstały też liczne zakłady odsalania wody morskiej.
Północne obszary tego regionu są nawiedzane przez trzęsienia ziemi. Szczególnie tragiczne było trzęsienie ziemi, które nawiedziło zachodni Iran w 1990 roku. Zginęło wówczas blisko 50 tys. ludzi.

Ćwiczenie 1
R5gjvPi4rBNh71
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
iPLIJGnjh8_d5e269

2. Azja Południowo‑Zachodnia – podział polityczny i zróżnicowanie religijne

RNr943LZDr3O91
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

W Azji Południowo‑Zachodniej, czyli na Bliskim Wschodzie, leży 15 niepodległych państw oraz Palestyna, której status nie jest do końca uregulowany i w związku z tym nie jest ona uznawana za pełnoprawne państwo, m.in. jest jedynie nieczłonkowskim państwem–obserwatorem przy ONZ. Dwa państwa Bliskiego Wschodu częściowo leżą na innych kontynentach – Egipt w Afryce i Turcja w Europie. Biorąc pod uwagę dominującą grupę ludności zamieszkującą w danym państwie, wyróżnia się państwa arabskieniearabskie.

Państwa Bliskiego Wschodu – powierzchnia i ludność

Państwo

Powierzchnia
(w tys. kmIndeks górny 2)

Liczba ludności
w 2015 roku

Państwa arabskie

Arabia Saudyjska

2149,7

31,5 mln

Bahrajn

0,8

1,4 mln

Egipt\*

1001,5

91,5 mln

Irak

434,1

36,4 mln

Jemen

528,1

26,8 mln

Jordania

88,8

7,6 mln

Katar

11,6

2,2 mln

Kuwejt

17,8

3,9 mln

Liban

10,4

5,9 mln

Oman

309,5

4,5 mln

Syria

185,2

18,5 mln

Zjednoczone Emiraty Arabskie

83,6

9,2 mln

Palestyna\*\*

6,0

4,7 mln

Państwa niearabskie

Iran

1648,2

79,1 mln

Turcja\*

785,3

78,1 mln

Izrael

21,6

8,1 mln

\* cały kraj łącznie z częścią pozaazjatycką
\*\* uznawana za pełnoprawne państwo tylko przez niektóre kraje świata

Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012;
GeoHive

Arabowie są dominującą grupą etniczną w krajach zaliczanych umownie do grupy państw arabskich (tabela 1.). W kilku z tych państw żyją duże grupy innych narodowości, a najliczniejsi są Kurdowie i Azerowie. W Iraku Kurdowie stanowią 23% ogółu ludności, w Syrii udział ludności kurdyjskiej wynosi 7%. Kurdowie to jeden z najliczniejszych narodów (ok. 23–25 mln) bez własnego państwa. W państwach niearabskich: w Turcji przeważają Turcy mówiący po turecku, w Iranie główną grupą etniczną są Persowie (język perski), a w Izraelu dominują Żydzi mówiący po hebrajsku. W Iranie dużą grupę stanowią Kurdowie (13%), a Azerowie to ok. 16% ogółu ludności.

W Azji Południowo‑Zachodniej przeważają wyznawcy islamu. W większości państw arabskich oraz w Iranie islam jest religią państwową. Oznacza to, że konstytucja lub system prawny danego państwa nadaje religii specjalny status. Wyjątkami są Liban i Syria, a z państw niearabskich – Turcja. W tych państwach nie ma określonej religii państwowej. Jedynym krajem w Azji Południowo‑Zachodniej, w którym przeważają wyznawcy innej religii niż islam, jest Izrael – dominują tam wyznawcy judaizmu (76,3% ludności).

Ciekawostka

Islam to religia muzułmanów, której prorokiem był Mahomet. Jest ona jedną z trzech wielkich religii monoteistycznych (monoteizm – 'wiara w jednego Boga') po judaizmie i chrześcijaństwie. Święta księga wyznawców islamu to Koran. Islam powstał w VII wieku n.e. wśród plemion żyjących na Półwyspie Arabskim i szybko rozprzestrzenił się na cały region. Współcześnie jest religią powszechną, którą wyznaje ok. 1,6 mld ludzi, czyli 22% ludności świata. Religia ta reguluje życie społeczne, polityczne i gospodarcze w większości państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej.

Trzy wielkie religie powszechne, które powstały w Azji Południowo‑Zachodniej, mają na tym obszarze miejsca święte będące celem pielgrzymek religijnych. Dla muzułmanów najważniejsza jest Mekka – miejsce narodzenia Mahometa – odwiedzana co roku przez kilka milionów wiernych. Pielgrzymka do Mekki jest jednym z filarów wiary, która nakazuje, aby każdy muzułmanin co najmniej raz w życiu ją odbył. Mekka leży na Półwyspie Arabskim 50 km od brzegów Morza Czerwonego i jest miastem zamkniętym dla wyznawców innych religii.
Z kolei celem pielgrzymek chrześcijan jest Ziemia Święta, czyli tereny dzisiejszego Izraela i Palestyny. Najważniejsze miasta to: Jerozolima, Betlejem, Nazaret.
Dla wyznawców judaizmu istotne są takie miejsca, jak: JerozolimaHebron oraz Góra Synaj na półwyspie o tej samej nazwie.

RM4VQnvLE2AM91
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R3SHmVKxqI7Zy1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
iPLIJGnjh8_d5e340

3. Bliski Wschód – ropa naftowa, kierunki rozwoju gospodarczego

Państwa Bliskiego Wschodu leżące nad Zatoką Perską dysponują wielkimi zasobami ropy naftowejgazu ziemnego. Szacuje się, że w wokół tej zatoki oraz na jej dnie znajduje się 2/3 światowych rezerw ropy naftowej. Największe pola roponośne posiada Arabia Saudyjska. Dużymi zasobami dysponują też Zjednoczone Emiraty Arabskie, Iran, Irak, Kuwejt i Bahrajn, a mniejszymi – Oman i Katar. Ropa naftowa jest obecnie najważniejszym surowcem energetycznym na świecie. Wykorzystuje się ją do produkcji benzyny, oleju napędowego, nafty, tworzyw sztucznych; jest też stosowana jako paliwo w elektrowniach cieplnych. Gospodarcze znaczenie ropy naftowej i gazu ziemnego we współczesnym życiu sprawia, że jej wydobycie, przetwarzanie oraz import i eksport mają wielki wpływ na światową gospodarkę.
Obecnie państwa leżące nad Zatoką Perską wydobywają ponad 35% światowej produkcji ropy naftowej.
Zasoby gazu ziemnego są mniejsze niż ropy naftowej, ale wciąż pozostaje on cennym źródłem energii.

Wydobycie ropy naftowej w państwach leżących nad Zatoką Perską w 2013 roku

Państwo

Wydobycie
[mln ton]

Udział w światowym wydobyciu

Arabia Saudyjska

542,3

12,3%

Bahrajn

3,0

0,1%

Irak

153,2

3,5%

Iran

166,1

3,8%

Katar

84,2

1,9%

Kuwejt

151,3

3,4%

Oman

46,9

1,1%

Zjednoczone Emiraty Arabskie

465,7

10,5%

Źródło: World Mineral Production 2009–2013, British Geological Survey

Wydobycie gazu ziemnego w państwach leżących nad Zatoką Perską w 2013 roku

Państwo

Wydobycie
[mld mIndeks górny 3]

Udział w światowym wydobyciu

Arabia Saudyjska

103,0

2,94%

Bahrajn

15,8

0,45%

Irak

0,6

0,02%

Iran

166,6

4,75%

Katar

158,5

4,52%

Kuwejt

15,6

0,44%

Oman

34,7

0,99%

Zjednoczone Emiraty Arabskie

56,0

1,60%

Źródło: World Mineral Production 2009–2013, British Geological Survey

Łączne wydobycie gazu ziemnego nad Zatoką Perską stanowi ponad 15% całego światowego wydobycia. Wszystkie państwa znad Zatoki Perskiej eksportują ropę naftową i jej przetwory. Łączny udział tych państw w światowym eksporcie ropy naftowej przekracza 40%. Największym eksporterem jest Arabia Saudyjska, która kontroluje ok. 1/6 całego światowego eksportu ropy naftowej. Największymi importerami są Stany Zjednoczone, Japonia, Chiny, Indie, Korea Południowa oraz Unia Europejska.
Popyt na ropę naftową i dochody uzyskiwane z jej eksportu skłoniły państwa leżące nad Zatoką Perską do powołania organizacji, która umożliwiałaby wspólną politykę związaną z regulowaniem wielkości wydobycia ropy naftowej i ustalaniem jej cen. W 1960 roku Arabia Saudyjska, Irak, Iran, Kuwejt oraz Wenezuela (państwo spoza regionu) powołały Organizację Państw Eksportujących Ropę Naftową – OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries). Następnie do tej organizacji dołączyły: Katar i Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz kilka państw spoza Zatoki Perskiej. Obecnie do OPEC należy 13 krajów.
Państwa mające wielkie zasoby ropy naftowej inwestują część zysków w zakłady petrochemiczne i chemiczne. Rozwija się nowoczesne sposoby poszukiwania ropy naftowej przez budowę platform wiertniczych. Państwa, w których zasoby ropy naftowej zostaną wyczerpane za kilkanaście lat, jak Katar i niektóre emiraty, rozwijają inne gałęzie gospodarki, a zwłaszcza usługi – finansowo‑bankowe, handlowe, hotelowe, turystyczne, transportowe.

Ciekawostka

W Dubaju – stolicy jednego z emiratów arabskich – powstał projekt budowy sztucznych wysp, które zostaną zabudowane wieżowcami, a następnie utworzą luksusowe dzielnice biznesowo‑usługowe. Takimi wyspami już są Palm Island (wyspy tworzące kształt liści palmy) oraz World Island (wyspy o zarysie kontynentów). Szacuje się, że wyspy te będą zamieszkane przez 3 mln ludzi.

Ponadto na dnie mórz zakłada się sztuczne rafy koralowe. Wielkie znaczenie ma budowa wielkich odsalarni wody morskiej, gdyż woda słodka jest bardzo cenna w suchym klimacie – nad Zatoką Perską woda pitna jest droższa od benzyny.

Ćwiczenie 3
R1aLxIvw28Dpu1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
iPLIJGnjh8_d5e507

4. Bliski Wschód – konflikty zbrojne

Bliski Wschód to region, w którym od dziesięcioleci toczą się regionalne konflikty zbrojne. Najdłuższym z nich jest konflikt między Izraelem a państwami arabskimi, który rozpoczął się w 1948 roku, gdy z mocy decyzji Zgromadzenia Ogólnego ONZ Izrael otrzymał 50% obszaru Palestyny. Państwa arabskie nie uznały niezawisłości Izraela i rozpoczął się zbrojny konflikt. Ponadto w regionie także państwa arabskie toczą lokalne wojny.
W tabeli 4 przedstawiono ważniejsze działania zbrojne na Bliskim Wschodzie. Nie widać w niej jednak zniszczeń materialnych, strat ludności cywilnej, uchodźców oraz wszelkich innych okropności wojny. Pamiętaj o nich, czytając ten tekst.

Ważniejsze konflikty zbrojne na Bliskim Wschodzie w latach 1948‑2014

Czas konfliktu

Państwa zaangażowane w konflikt i jego przebieg

1948

Zbrojne starcia między Izraelem a państwami arabskimi, które nie uznały niepodległości państwa żydowskiego. W okresie od stycznia do lipca 1949 roku Izrael podpisał układy pokojowe z walczącymi z nim państwami

1956
kryzys sueski

W październiku 1956 roku uderzenie Izraela na Egipt po znacjonalizowaniu Kanału Sueskiego przez egipskiego prezydenta G.A. Nasera

1967
wojna sześciodniowa (5–10 VI)

Konflikt zbrojny między Izraelem a koalicją państw arabskich: Egiptem, Jordanią i Syrią. Izrael przejął Strefę Gazy, półwysep Synaj, Jerozolimę, Zachodni Brzeg Jordanu i Wzgórza Golan

1973

Odwet państw arabskich – uderzenie na Izrael po stratach poniesionych w wojnie sześciodniowej. Porozumienie egipsko‑izraelskie; w styczniu 1974 roku Izrael wycofał wojska z zachodniego brzegu Kanału Sueskiego

1975–1990 konflikt libański

Długotrwała wojna domowa w Libanie – konflikt o podłożu wyznaniowym między chrześcijanami, muzułmanami i druzami. W konflikt zaangażowane były wojska: izraelskie, syryjskie, siły międzynarodowe ONZ, odziały Organizacji Wyzwolenia Palestyny. Konflikt wygasł w 1990 roku

1980–1988
wojna Iraku z Iranem

Długotrwały konflikt między Irakiem a Iranem o dominującą pozycję wśród państw leżących nad Zatoką Perską. Zawieszenie broni zawarto w sierpniu 1988 roku. Szacuje się, że w wojnie zginęło ok. 1 mln ludzi, a jej koszt wyniósł ok. 400 mld dolarów USA

1990–1991
I wojna w Zatoce Perskiej

Agresja Iraku na Kuwejt spowodowała zaangażowanie 30 państw, które wykonując rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ, wkroczyły do Iraku. Operacja „Pustynna Burza” doprowadziła do rozbicia wojsk irackich. Na Irak nałożono sankcje gospodarcze: obniżenie limitu sprzedaży ropy naftowej, kontrolę handlu międzynarodowego, wprowadzenie stref wyłączonych dla lotnictwa irackiego w celu ochrony ludności kurdyjskiej i szyickiej. Działania strony irackiej polegające na podpaleniu kuwejckich szybów naftowych spowodowały katastrofę ekologiczną w rejonie Zatoki Perskiej

2003–2010
II wojna w Zatoce Perskiej

Wojska Stanów Zjednoczonych Ameryki z wojskami tzw. sił międzynarodowych wkroczyły do Iraku i w ciągu trzech tygodni przejęły kontrolę nad terytorium tego państwa. Okupacja trwała do 2005 roku. Rezultatem było obalenie dyktatury Saddama Husajna. W czasie wojny zginęło ok. 100 tys. osób narodowości irackiej – głównie cywilów. Misja stabilizacyjna trwała do 2010 roku. Jej celem było przywrócenie bezpieczeństwa i umożliwienie działania demokratycznemu rządowi w Iraku

2011–?
wojna domowa w Syrii

Od wielu lat toczy się wewnętrzny konflikt w wieloetnicznym państwie, jakim jest Syria. Sunnicka większość społeczeństwa jest w opozycji w stosunku do dyktatury prezydenta Asada. W konflikt są zaangażowane państwa sąsiadujące z Syrią, a presję wywierają wielkie mocarstwa światowe. W 2014 roku ekstremiści sunnicy założyli tzw. Państwo Islamskie, które w rzeczywistości jest organizacją terrorystyczną przeprowadzającą ataki na ludność cywilną w różnych miejscach świata

Bliski Wschód jest regionem, na którym ścierają się interesy polityczne i gospodarcze wielu państw, a obok siebie żyją grupy ludności silnie zróżnicowane pod względem narodowościowym i religijnym. Ogromne znaczenie mają historyczne odniesienia. Wielu przywódców państw dąży do ograniczenia konfliktów. Społeczność międzynarodowa dostrzega te działania i honoruje przywódców państw lub ugrupowań, przyznając im Pokojową Nagrodę Nobla. W 1978 roku nagrodę tę otrzymali prezydent Egiptu A. Sadat i premier Izraela M. Begin po podpisaniu traktatu pokojowego między Egiptem a Izraelem. W 1994 roku – przywódca Autonomii Palestyńskiej J. Arafat oraz przywódcy Izraela I. Rabin i S. Peres, gdy wynegocjowali izraelsko‑palestyński układ pokojowy.

RZRxsoN4l1Lhm1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
iPLIJGnjh8_d5e555

Podsumowanie

  • Obszar Azji Południowo‑Zachodniej jest zaliczany do regionu Bliskiego Wschodu, na którym leży kilkanaście państw zamieszkanych głównie przez ludność arabską oraz trzy państwa z ludnością innych grup etnicznych (Turcja, Iran, Izrael).

  • Na obszarze Azji Południowo‑Zachodniej powstały, a następnie upowszechniły się trzy wielkie religie monoteistyczne: judaizm, chrześcijaństwo oraz islam, który na tym obszarze jest religią dominującą, a w wielu krajach – religią państwową.

  • Izrael jest jedynym państwem w regionie (i na świecie), w którym przeważają wyznawcy judaizmu.

  • Państwa leżące wokół Zatoki Perskiej wydobywają ponad 1/3 światowej produkcji ropy naftowej i blisko 1/6 światowej produkcji gazu ziemnego. Ze względu na te bogactwa mineralne obszar nad Zatoką Perską jest niezwykle ważny dla państw importujących surowce energetyczne z tego regionu.

  • Od dziesięcioleci region Bliskiego Wschodu jest terenem konfliktów zbrojnych. Do najbardziej znaczących należy konflikt arabsko‑izraelski, w tym dążenia Palestyńczyków do utworzenia własnego państwa.

Praca domowa
Polecenie 3.1

Napisz krótki esej o zaletach pokoju.

iPLIJGnjh8_d5e614

Zadania

Ćwiczenie 4
RjUoy4ocX2DFP1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R13hWddwZviGt1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RZYE05gpz6Ncg1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
RxvhMBkF4uRDZ1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RdA2LBxRdg0CQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
Rm8WYKdQ7WC9m1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.