Bliski Wschód – gospodarka, cechy kulturowe, konflikty zbrojne
Bliski Wschód to państwa Azji Południowo‑Zachodniej, a niekiedy też Afryki Północno‑Wschodniej. Region ten, leżący na przecięciu licznych szlaków komunikacyjnych, na styku trzech kontynentów Starego Świata, posiadający wielkie zasoby surowców energetycznych – ropy naftowej i gazu ziemnego, ma ogromne znaczenie gospodarcze i strategiczne. Od lat toczą się tam liczne konflikty na tle społecznym i religijnym.
że mapy ogólnogeograficzne i mapy tematyczne umożliwiają charakterystykę wybranych elementów środowiska przyrodniczego;
że Azja Południowo‑Zachodnia jest obszarem lokalnych konfliktów zbrojnych;
że w Azji Południowo‑Zachodniej znajdował się pierwotny obszar udomowienia roślin i zwierząt, tzw. Żyzny Półksiężyc;
że ropa naftowa jest jednym z najważniejszych surowców energetycznych dla współczesnej gospodarki.
wskazywać na podstawie map cechy środowiska przyrodniczego państw w Azji Południowo‑Zachodniej;
odczytywać na mapie politycznej nazwy państw leżących w Azji Południowo‑Zachodniej i dzielić je na państwa arabskie i niearabskie;
opisywać znaczenie gospodarcze państw Azji Południowo‑Zachodniej z uwzględnieniem roli ropy naftowej – głównego surowca energetycznego występującego w tym regionie;
wskazywać państwa lub grupy państw Azji Południowo‑Zachodniej, w których występowały lub nadal trwają konflikty zbrojne;
dostrzegać zróżnicowanie kulturowe państw w Azji Południowo‑Zachodniej.
1. Azja Południowo‑Zachodnia – środowisko przyrodnicze
Azja Południowo‑Zachodnia to duży region o powierzchni ok. 6,3 mln kmIndeks górny 22 (większy niż połowa Europy). Należą do niego: Półwysep Azja Mniejsza i Półwysep Arabski (będący największym półwyspem na świecie) oraz tereny leżące na południe od Morza Kaspijskiego i Niziny Turańskiej. Region ten ma wyraźne granice morskie. Azję Mniejszą od północy oblewają wody Morza Czarnego, od północnego zachodu cieśniny Bosfor i Dardanele oraz Morze Marmara znajdujące się między nimi, a od zachodu wody Morza Śródziemnego. Półwysep Arabski oblewają wody Morza Czerwonego, Zatoki Adeńskiej, Morza Arabskiego i głęboko wciętej w ląd Zatoki Perskiej. Wschodnią granicą regionu jest linia graniczna między Iranem a Afganistanem (choć spotyka się też opracowania włączające Afganistan do państw Bliskiego Wschodu). Od Afryki Azję Południowo‑Zachodnią oddziela umowna granica, jaką jest Kanał Sueski.
Odszukaj w dowolnych źródłach, jakiego obszaru dotyczy określenie Daleki Wschód.
Odczytując poniższą charakterystykę ukształtowania powierzchni, wskazuj na mapie hipsometrycznej wszystkie wymienione formy powierzchni Ziemi.
W Azji Południowo‑Zachodniej dominują wyżyny i góry. Na północy regionu występuje pas wysoko wzniesionych wyżyn, ograniczonych łańcuchami młodych gór fałdowych. Na Półwyspie Azja Mniejsza leży Wyżyna Anatolijska przechodząca ku wschodowi w Wyżynę Armeńską i rozległą, leżącą na południe od Morza Kaspijskiego Wyżynę Irańską. Wyżyny zamykają od północy Góry Pontyjskie, Kaukaz i Elburs, a od południa góry Taurus i Zagros. Na Wyżynie Armeńskiej swój początek bierze rzeka Eufrat, a z gór Taurus wypływa Tygrys. Obie te rzeki płyną na południowy‑wschód do Zatoki Perskiej i zasypują zapadlisko przedgórskie, tworząc Nizinę Mezopotamską. Półwysep Arabski prawie w całości zajmują wyżyny.
Dwa elementy środowiska przyrodniczego Azji Południowo‑Zachodniej – klimat i wody – wpływają na rozmieszczenie ludności i określają możliwości gospodarczego wykorzystania tego regionu.
Obszary leżące wokół Morza Śródziemnego i Morza Czarnego znajdują się w zasięgu klimatu podzwrotnikowego wilgotnego (śródziemnomorskiego). Wnętrze Półwyspu Azji Mniejszej, tereny wyżynne i górskie mają klimat podzwrotnikowy suchy z wysoką temperaturą powietrza latem i mroźnymi zimami w partiach wyżej położonych. Półwysep Arabski i południowe wybrzeża regionu objęte są klimatem zwrotnikowym suchym. Latem średnia temperatura powietrza sięga tam 30–33°C, zimą ok. 15°C, a roczna suma opadu nie przekracza 100 mm.
Na tak wielkim obszarze, jakim jest Azja Południowo‑Zachodnia, znajdują się tylko dwie duże rzeki – Tygrys i Eufrat. W zasięgu wpływu klimatu śródziemnomorskiego występują jedynie krótkie cieki wodne. Ważną rzeką w pasie wschodniego wybrzeża nad Morzem Śródziemnym jest Jordan przepływający przez jezioro Genezaret i uchodzący do Morza Martwego. Na Półwyspie Arabskim brak jest stałych rzek. Sieć wodna w tym regionie wykazuje ścisłe zależności od rocznego rozkładu opadów. Wielkie znaczenie w tym regionie mają więc wody wgłębne. Buduje się głębokie studnie i pozyskuje wodę z głębiej zalegających warstw geologicznych. W ostatnich latach powstały też liczne zakłady odsalania wody morskiej.
Północne obszary tego regionu są nawiedzane przez trzęsienia ziemi. Szczególnie tragiczne było trzęsienie ziemi, które nawiedziło zachodni Iran w 1990 roku. Zginęło wówczas blisko 50 tys. ludzi.
Odczytaj na mapie Azji nazwę cieśniny prowadzącej z Morza Arabskiego do Zatoki Perskiej.
- Ormuz
- Bab-al-Mandab
- Bosfor
- Dardanele
2. Azja Południowo‑Zachodnia – podział polityczny i zróżnicowanie religijne
W Azji Południowo‑Zachodniej, czyli na Bliskim Wschodzie, leży 15 niepodległych państw oraz Palestyna, której status nie jest do końca uregulowany i w związku z tym nie jest ona uznawana za pełnoprawne państwo, m.in. jest jedynie nieczłonkowskim państwem–obserwatorem przy ONZ. Dwa państwa Bliskiego Wschodu częściowo leżą na innych kontynentach – Egipt w Afryce i Turcja w Europie. Biorąc pod uwagę dominującą grupę ludności zamieszkującą w danym państwie, wyróżnia się państwa arabskie i niearabskie.
Państwo | Powierzchnia | Liczba ludności | |
Państwa arabskie | Arabia Saudyjska | 2149,7 | 31,5 mln |
Bahrajn | 0,8 | 1,4 mln | |
Egipt\* | 1001,5 | 91,5 mln | |
Irak | 434,1 | 36,4 mln | |
Jemen | 528,1 | 26,8 mln | |
Jordania | 88,8 | 7,6 mln | |
Katar | 11,6 | 2,2 mln | |
Kuwejt | 17,8 | 3,9 mln | |
Liban | 10,4 | 5,9 mln | |
Oman | 309,5 | 4,5 mln | |
Syria | 185,2 | 18,5 mln | |
Zjednoczone Emiraty Arabskie | 83,6 | 9,2 mln | |
Palestyna\*\* | 6,0 | 4,7 mln | |
Państwa niearabskie | Iran | 1648,2 | 79,1 mln |
Turcja\* | 785,3 | 78,1 mln | |
Izrael | 21,6 | 8,1 mln | |
\* cały kraj łącznie z częścią pozaazjatycką | |||
Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012; | |||
Arabowie są dominującą grupą etniczną w krajach zaliczanych umownie do grupy państw arabskich (tabela 1.). W kilku z tych państw żyją duże grupy innych narodowości, a najliczniejsi są Kurdowie i Azerowie. W Iraku Kurdowie stanowią 23% ogółu ludności, w Syrii udział ludności kurdyjskiej wynosi 7%. Kurdowie to jeden z najliczniejszych narodów (ok. 23–25 mln) bez własnego państwa. W państwach niearabskich: w Turcji przeważają Turcy mówiący po turecku, w Iranie główną grupą etniczną są Persowie (język perski), a w Izraelu dominują Żydzi mówiący po hebrajsku. W Iranie dużą grupę stanowią Kurdowie (13%), a Azerowie to ok. 16% ogółu ludności.
W Azji Południowo‑Zachodniej przeważają wyznawcy islamu. W większości państw arabskich oraz w Iranie islam jest religią państwową. Oznacza to, że konstytucja lub system prawny danego państwa nadaje religii specjalny status. Wyjątkami są Liban i Syria, a z państw niearabskich – Turcja. W tych państwach nie ma określonej religii państwowej. Jedynym krajem w Azji Południowo‑Zachodniej, w którym przeważają wyznawcy innej religii niż islam, jest Izrael – dominują tam wyznawcy judaizmu (76,3% ludności).
Islam to religia muzułmanów, której prorokiem był Mahomet. Jest ona jedną z trzech wielkich religii monoteistycznych (monoteizm – 'wiara w jednego Boga') po judaizmie i chrześcijaństwie. Święta księga wyznawców islamu to Koran. Islam powstał w VII wieku n.e. wśród plemion żyjących na Półwyspie Arabskim i szybko rozprzestrzenił się na cały region. Współcześnie jest religią powszechną, którą wyznaje ok. 1,6 mld ludzi, czyli 22% ludności świata. Religia ta reguluje życie społeczne, polityczne i gospodarcze w większości państw Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej.
Trzy wielkie religie powszechne, które powstały w Azji Południowo‑Zachodniej, mają na tym obszarze miejsca święte będące celem pielgrzymek religijnych. Dla muzułmanów najważniejsza jest Mekka – miejsce narodzenia Mahometa – odwiedzana co roku przez kilka milionów wiernych. Pielgrzymka do Mekki jest jednym z filarów wiary, która nakazuje, aby każdy muzułmanin co najmniej raz w życiu ją odbył. Mekka leży na Półwyspie Arabskim 50 km od brzegów Morza Czerwonego i jest miastem zamkniętym dla wyznawców innych religii.
Z kolei celem pielgrzymek chrześcijan jest Ziemia Święta, czyli tereny dzisiejszego Izraela i Palestyny. Najważniejsze miasta to: Jerozolima, Betlejem, Nazaret.
Dla wyznawców judaizmu istotne są takie miejsca, jak: Jerozolima i Hebron oraz Góra Synaj na półwyspie o tej samej nazwie.
Na mapie konturowej zaznaczono numerami 4 państwa leżące na Bliskim Wschodzie. W którym z nich NIE dominuje ludność arabska?
- 2
- 1
- 3
- 4
3. Bliski Wschód – ropa naftowa, kierunki rozwoju gospodarczego
Państwa Bliskiego Wschodu leżące nad Zatoką Perską dysponują wielkimi zasobami ropy naftowej i gazu ziemnego. Szacuje się, że w wokół tej zatoki oraz na jej dnie znajduje się 2/3 światowych rezerw ropy naftowej. Największe pola roponośne posiada Arabia Saudyjska. Dużymi zasobami dysponują też Zjednoczone Emiraty Arabskie, Iran, Irak, Kuwejt i Bahrajn, a mniejszymi – Oman i Katar. Ropa naftowa jest obecnie najważniejszym surowcem energetycznym na świecie. Wykorzystuje się ją do produkcji benzyny, oleju napędowego, nafty, tworzyw sztucznych; jest też stosowana jako paliwo w elektrowniach cieplnych. Gospodarcze znaczenie ropy naftowej i gazu ziemnego we współczesnym życiu sprawia, że jej wydobycie, przetwarzanie oraz import i eksport mają wielki wpływ na światową gospodarkę.
Obecnie państwa leżące nad Zatoką Perską wydobywają ponad 35% światowej produkcji ropy naftowej.
Zasoby gazu ziemnego są mniejsze niż ropy naftowej, ale wciąż pozostaje on cennym źródłem energii.
Państwo | Wydobycie | Udział w światowym wydobyciu |
Arabia Saudyjska | 542,3 | 12,3% |
Bahrajn | 3,0 | 0,1% |
Irak | 153,2 | 3,5% |
Iran | 166,1 | 3,8% |
Katar | 84,2 | 1,9% |
Kuwejt | 151,3 | 3,4% |
Oman | 46,9 | 1,1% |
Zjednoczone Emiraty Arabskie | 465,7 | 10,5% |
Źródło: World Mineral Production 2009–2013, British Geological Survey | ||
Państwo | Wydobycie | Udział w światowym wydobyciu |
Arabia Saudyjska | 103,0 | 2,94% |
Bahrajn | 15,8 | 0,45% |
Irak | 0,6 | 0,02% |
Iran | 166,6 | 4,75% |
Katar | 158,5 | 4,52% |
Kuwejt | 15,6 | 0,44% |
Oman | 34,7 | 0,99% |
Zjednoczone Emiraty Arabskie | 56,0 | 1,60% |
Źródło: World Mineral Production 2009–2013, British Geological Survey | ||
Łączne wydobycie gazu ziemnego nad Zatoką Perską stanowi ponad 15% całego światowego wydobycia. Wszystkie państwa znad Zatoki Perskiej eksportują ropę naftową i jej przetwory. Łączny udział tych państw w światowym eksporcie ropy naftowej przekracza 40%. Największym eksporterem jest Arabia Saudyjska, która kontroluje ok. 1/6 całego światowego eksportu ropy naftowej. Największymi importerami są Stany Zjednoczone, Japonia, Chiny, Indie, Korea Południowa oraz Unia Europejska.
Popyt na ropę naftową i dochody uzyskiwane z jej eksportu skłoniły państwa leżące nad Zatoką Perską do powołania organizacji, która umożliwiałaby wspólną politykę związaną z regulowaniem wielkości wydobycia ropy naftowej i ustalaniem jej cen. W 1960 roku Arabia Saudyjska, Irak, Iran, Kuwejt oraz Wenezuela (państwo spoza regionu) powołały Organizację Państw Eksportujących Ropę Naftową – OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries). Następnie do tej organizacji dołączyły: Katar i Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz kilka państw spoza Zatoki Perskiej. Obecnie do OPEC należy 13 krajów.
Państwa mające wielkie zasoby ropy naftowej inwestują część zysków w zakłady petrochemiczne i chemiczne. Rozwija się nowoczesne sposoby poszukiwania ropy naftowej przez budowę platform wiertniczych. Państwa, w których zasoby ropy naftowej zostaną wyczerpane za kilkanaście lat, jak Katar i niektóre emiraty, rozwijają inne gałęzie gospodarki, a zwłaszcza usługi – finansowo‑bankowe, handlowe, hotelowe, turystyczne, transportowe.
W Dubaju – stolicy jednego z emiratów arabskich – powstał projekt budowy sztucznych wysp, które zostaną zabudowane wieżowcami, a następnie utworzą luksusowe dzielnice biznesowo‑usługowe. Takimi wyspami już są Palm Island (wyspy tworzące kształt liści palmy) oraz World Island (wyspy o zarysie kontynentów). Szacuje się, że wyspy te będą zamieszkane przez 3 mln ludzi.
Ponadto na dnie mórz zakłada się sztuczne rafy koralowe. Wielkie znaczenie ma budowa wielkich odsalarni wody morskiej, gdyż woda słodka jest bardzo cenna w suchym klimacie – nad Zatoką Perską woda pitna jest droższa od benzyny.
Arabia Saudyjska jest obecnie największym na świecie producentem ropy naftowej. W 2013 roku wydobyto tam 542,3 mln ton tego surowca. Oblicz udział Arabii Saudyjskiej w światowym wydobyciu ropy naftowej, które wyniosło 4 mld 425 mln ton.
- 12,3%
- 10,6%
- 11,8%
- 14,0%
4. Bliski Wschód – konflikty zbrojne
Bliski Wschód to region, w którym od dziesięcioleci toczą się regionalne konflikty zbrojne. Najdłuższym z nich jest konflikt między Izraelem a państwami arabskimi, który rozpoczął się w 1948 roku, gdy z mocy decyzji Zgromadzenia Ogólnego ONZ Izrael otrzymał 50% obszaru Palestyny. Państwa arabskie nie uznały niezawisłości Izraela i rozpoczął się zbrojny konflikt. Ponadto w regionie także państwa arabskie toczą lokalne wojny.
W tabeli 4 przedstawiono ważniejsze działania zbrojne na Bliskim Wschodzie. Nie widać w niej jednak zniszczeń materialnych, strat ludności cywilnej, uchodźców oraz wszelkich innych okropności wojny. Pamiętaj o nich, czytając ten tekst.
Czas konfliktu | Państwa zaangażowane w konflikt i jego przebieg |
1948 | Zbrojne starcia między Izraelem a państwami arabskimi, które nie uznały niepodległości państwa żydowskiego. W okresie od stycznia do lipca 1949 roku Izrael podpisał układy pokojowe z walczącymi z nim państwami |
1956 | W październiku 1956 roku uderzenie Izraela na Egipt po znacjonalizowaniu Kanału Sueskiego przez egipskiego prezydenta G.A. Nasera |
1967 | Konflikt zbrojny między Izraelem a koalicją państw arabskich: Egiptem, Jordanią i Syrią. Izrael przejął Strefę Gazy, półwysep Synaj, Jerozolimę, Zachodni Brzeg Jordanu i Wzgórza Golan |
1973 | Odwet państw arabskich – uderzenie na Izrael po stratach poniesionych w wojnie sześciodniowej. Porozumienie egipsko‑izraelskie; w styczniu 1974 roku Izrael wycofał wojska z zachodniego brzegu Kanału Sueskiego |
1975–1990 konflikt libański | Długotrwała wojna domowa w Libanie – konflikt o podłożu wyznaniowym między chrześcijanami, muzułmanami i druzami. W konflikt zaangażowane były wojska: izraelskie, syryjskie, siły międzynarodowe ONZ, odziały Organizacji Wyzwolenia Palestyny. Konflikt wygasł w 1990 roku |
1980–1988 | Długotrwały konflikt między Irakiem a Iranem o dominującą pozycję wśród państw leżących nad Zatoką Perską. Zawieszenie broni zawarto w sierpniu 1988 roku. Szacuje się, że w wojnie zginęło ok. 1 mln ludzi, a jej koszt wyniósł ok. 400 mld dolarów USA |
1990–1991 | Agresja Iraku na Kuwejt spowodowała zaangażowanie 30 państw, które wykonując rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ, wkroczyły do Iraku. Operacja „Pustynna Burza” doprowadziła do rozbicia wojsk irackich. Na Irak nałożono sankcje gospodarcze: obniżenie limitu sprzedaży ropy naftowej, kontrolę handlu międzynarodowego, wprowadzenie stref wyłączonych dla lotnictwa irackiego w celu ochrony ludności kurdyjskiej i szyickiej. Działania strony irackiej polegające na podpaleniu kuwejckich szybów naftowych spowodowały katastrofę ekologiczną w rejonie Zatoki Perskiej |
2003–2010 | Wojska Stanów Zjednoczonych Ameryki z wojskami tzw. sił międzynarodowych wkroczyły do Iraku i w ciągu trzech tygodni przejęły kontrolę nad terytorium tego państwa. Okupacja trwała do 2005 roku. Rezultatem było obalenie dyktatury Saddama Husajna. W czasie wojny zginęło ok. 100 tys. osób narodowości irackiej – głównie cywilów. Misja stabilizacyjna trwała do 2010 roku. Jej celem było przywrócenie bezpieczeństwa i umożliwienie działania demokratycznemu rządowi w Iraku |
2011–? | Od wielu lat toczy się wewnętrzny konflikt w wieloetnicznym państwie, jakim jest Syria. Sunnicka większość społeczeństwa jest w opozycji w stosunku do dyktatury prezydenta Asada. W konflikt są zaangażowane państwa sąsiadujące z Syrią, a presję wywierają wielkie mocarstwa światowe. W 2014 roku ekstremiści sunnicy założyli tzw. Państwo Islamskie, które w rzeczywistości jest organizacją terrorystyczną przeprowadzającą ataki na ludność cywilną w różnych miejscach świata |
Bliski Wschód jest regionem, na którym ścierają się interesy polityczne i gospodarcze wielu państw, a obok siebie żyją grupy ludności silnie zróżnicowane pod względem narodowościowym i religijnym. Ogromne znaczenie mają historyczne odniesienia. Wielu przywódców państw dąży do ograniczenia konfliktów. Społeczność międzynarodowa dostrzega te działania i honoruje przywódców państw lub ugrupowań, przyznając im Pokojową Nagrodę Nobla. W 1978 roku nagrodę tę otrzymali prezydent Egiptu A. Sadat i premier Izraela M. Begin po podpisaniu traktatu pokojowego między Egiptem a Izraelem. W 1994 roku – przywódca Autonomii Palestyńskiej J. Arafat oraz przywódcy Izraela I. Rabin i S. Peres, gdy wynegocjowali izraelsko‑palestyński układ pokojowy.
Podsumowanie
Obszar Azji Południowo‑Zachodniej jest zaliczany do regionu Bliskiego Wschodu, na którym leży kilkanaście państw zamieszkanych głównie przez ludność arabską oraz trzy państwa z ludnością innych grup etnicznych (Turcja, Iran, Izrael).
Na obszarze Azji Południowo‑Zachodniej powstały, a następnie upowszechniły się trzy wielkie religie monoteistyczne: judaizm, chrześcijaństwo oraz islam, który na tym obszarze jest religią dominującą, a w wielu krajach – religią państwową.
Izrael jest jedynym państwem w regionie (i na świecie), w którym przeważają wyznawcy judaizmu.
Państwa leżące wokół Zatoki Perskiej wydobywają ponad 1/3 światowej produkcji ropy naftowej i blisko 1/6 światowej produkcji gazu ziemnego. Ze względu na te bogactwa mineralne obszar nad Zatoką Perską jest niezwykle ważny dla państw importujących surowce energetyczne z tego regionu.
Od dziesięcioleci region Bliskiego Wschodu jest terenem konfliktów zbrojnych. Do najbardziej znaczących należy konflikt arabsko‑izraelski, w tym dążenia Palestyńczyków do utworzenia własnego państwa.
Napisz krótki esej o zaletach pokoju.
Zadania
Wykorzystaj mapę hipsometryczną Azji i wskaż, która z wielkich form powierzchni ziemi dominuje w Azji Południowo-Zachodniej.
- wyżyny
- niziny
- łańcuchy górskie
- wielkie formy powierzchni ziemi mają taki sam udział
Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń.
| Prawda | Fałsz | |
| Na Półwyspie Azja Mniejsza leży najdalej na zachód wysunięty punkt Azji. | □ | □ |
| Tygrys i Eufrat to jedyne duże rzeki w Azji Południowo-Zachodniej; obie łączą się w dolnym odcinku i odprowadzają wody do Zatoki Perskiej. | □ | □ |
| Na przeważającej części obszaru Azji Południowo-Zachodniej występuje klimat suchy – zwrotnikowy i podzwrotnikowy. | □ | □ |
Którego z wymienionych państw bliskowschodnich dotyczy poniższy opis?
Państwo to zamieszkuje ludność niearabska, ale muzułmanie stanowią 98% ogółu ludności; islam jest religią państwową, a język urzędowy to perski.
- Iran
- Irak
- Jemen
- Oman
Podane nazwy państw znad Zatoki Perskiej uporządkuj według wielkości wydobycia ropy naftowej – od największego do najmniejszego.
- Iran
- Bahrajn
- Katar
- Arabia Saudyjska
- Zjednoczone Emiraty Arabskie
Spośród wymienionych państw bliskowschodnich wskaż te, które najbardziej kojarzą się z konfliktami zbrojnymi.
- Irak
- Arabia Saudyjska
- Bahrajn
- Izrael
- Syria
- Katar
- Oman
- Zjednoczone Emiraty Arabskie