Indie to kraj leżący w Azji Południowej, m.in. na Półwyspie Indyjskim. W tej części kontynentu kilka tysięcy lat temu powstały i rozwinęły się wielkie kultury. W XV wieku Krzysztof Kolumb, poszukując drogi do Indii, dopłynął do wysp leżących u wschodnich wybrzeży Ameryki Środkowej. Sądząc, że to Indie, nazwał miejscową ludność Indianami. Dlatego mieszkańców Indii dla odróżnienia nazywa się Hindusami.

RDGL3UIdkj3UA1
Źródło: Yann (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.
Już wiesz
  • że środowisko przyrodnicze wpływa na rozmieszczenie ludności na danym obszarze;

  • że elementy społeczno‑kulturalne również wpływają na sposoby gospodarowania na danym obszarze;

  • że mapy ogólnogeograficzne i mapy tematyczne umożliwiają charakterystykę wybranych elementów środowiska przyrodniczego i wskazanie zależności między elementami środowiskowymi a społecznymi.

Nauczysz się
  • opisywać na podstawie map ogólnogeograficznych i tematycznych najważniejsze cechy środowiska przyrodniczego Indii;

  • wyjaśniać przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Indiach;

  • dokonywać charakterystyki rolnictwa w Indiach;

  • podawać przykłady kontrastów społecznych w Indiach i je opisywać;

  • wyjaśniać terminy eksplozja demograficzna, zielona rewolucja;

  • opisywać przemiany społeczne i gospodarcze zachodzące w Indiach.

ijw5A552gr_d5e226

1. Indie – środowisko przyrodnicze

Republika Indii jest trzecim co do wielkości powierzchni państwem Azji i siódmym na świecie. Obszar kraju obejmuje 3 mln 166,4 tys. kmIndeks górny 2, czyli ponad 10‑krotnie więcej niż Polska. Indie są drugim państwem na świecie pod względem liczby ludności – w 2015 roku liczyły 1 mld 311,1 mln mieszkańców, co stanowiło 17,8% ogółu ludności świata.
Na obszarze Indii wyróżnia się trzy główne regiony geograficzne:

  • góry KarakorumHimalaje rozciągające się wzdłuż północnych granic kraju;

  • Nizinę Hindustańską obejmującą Nizinę Gangesu, a także Nizinę Indusu (większość jej obszaru leży w Pakistanie) oraz deltę Gangesu i Brahmaputry (większość obszaru w Bangladeszu);

  • wyżynę Dekan na Półwyspie Indyjskim obrzeżoną niezbyt wysokimi górami – Ghatami Wschodnimi i Ghatami Zachodnimi.

Ponadto do obszaru Indii zaliczają się archipelagi: Lakszadiwy (Lakkadiwy) na Morzu Arabskim oraz AndamanyNikobary w Zatoce Bengalskiej.

R1YrrJWsANfTs1
Ukształtowanie powierzchni i główne jednostki fizycznogeograficzne Indii

Prawie cały obszar Indii znajduje się pod wpływem klimatu zwrotnikowego wilgotnego – monsunowego. O rocznym przebiegu temperatury powietrza oraz rozkładzie i wysokości opadów na tym obszarze decydują dwa czynniki klimatotwórcze:

  • ukształtowanie powierzchni,

  • monsunowa cyrkulacja atmosferyczna mas powietrza.

    RWaGfoRAOsE1N1
    Monsun letni przynosi wilgotne powietrze i opady znad oceanu Indyjskiego, a monsun zimowy suche powietrze z wnętrza kontynentu azjatyckiego

Na przykładzie danych klimatycznych z tabeli 1. omówimy roczny przebieg temperatury powietrza i sumy opadów miesięcznych w klimacie monsunowym zwrotnikowym.

Roczny przebieg średnich miesięcznych temperatur powietrza i sum opadów miesięcznych w stacji Kalkuta (22°20'N, 88°20E; 6 m n.p.m.)

Miesiąc

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Rok

Temperatura [°C]

19,5

19,2

27,0

30,1

30,3

29,7

28,9

28,7

28,8

27,5

23,3

19,6

26,1

Opady [mm]

9

29

34

44

140

297

325

328

253

114

20

5

1598

monsun zimowy – suma opadu 141 mm, tj. 9% opadu rocznego

monsun letni – suma opadu 1457 mm, tj. 91% opadu rocznego

monsun zimowy

Najważniejszą cechą klimatu monsunowego zwrotnikowego jest sezonowa zmienność wiatru przynosząca bardzo nierównomierny rozkład opadów w ciągu roku. Podczas występowania wilgotnego monsunu letniego spada do 70–90% rocznej sumy opadów – w zależności od położenia stacji klimatycznej. Inne ważne cechy klimatu monsunowego zwrotnikowego w Indiach to:

  • na obszarze Niziny Hindustańskiej, wyżyny Dekan i wybrzeżach Półwyspu Indyjskiego przez cały rok utrzymuje się wysoka temperatura powietrza; w czasie monsunu letniego średnia miesięczna sięga 28–30°C, a podczas okresu chłodniejszego spada do ok. 20°C;

  • wielką rolę w kształtowaniu klimatu Indii odgrywają równoleżnikowo ułożone Himalaje, które osłaniają obszar półwyspu od bezpośredniego wpływu monsunów zimowych – suchych i chłodnych wiatrów wiejących zimą z północnego wschodu;

  • na obszarach górskich zaznacza się piętrowość klimatyczna; granica wieloletniego śniegu na południowych stokach Himalajów przebiega na wysokości 6000 m n.p.m. (na północnych stokach jest to 4500 m n.p.m.);

  • klimat monsunowy jest czynnikiem kształtującym cykl produkcyjny w rolnictwie Indii, a tym samym w istotny sposób wpływa na życie ludzi na tym obszarze.

Ćwiczenie 1
RGA8Zb9CH0epF1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.

Niewielki obszar w zachodniej części Indii, w rejonie Niziny Indusu, obejmuje klimat zwrotnikowy suchy, w którym roczna suma opadów nie przekracza 500 mm. Powstała tam nawet gorąca, piaszczysta Pustynia Thar.

ijw5A552gr_d5e323

2. Ludność Indii – zróżnicowanie społeczeństwa

Indie są państwem, w którym występuje obecnie najwyższy bezwzględny wzrost liczby ludności. Od 1960 roku w ciągu każdego dziesięciolecia przybywa w Indiach ponad 100 mln mieszkańców. A w ostatnim pięcioleciu (2010–2015) przybyło już 105 mln.

R1MEpf55m8fuN1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Wielki wzrost liczby ludności związany jest z poprawą warunków życia w Indiach od połowy XX wieku. Największe znaczenie miały:

  • wzrost dostępności usług medycznych;

  • poprawa zaopatrzenia w wodę zdatną do picia;

  • zwiększenie produkcji żywności od czasu zielonej rewolucji.

Te zjawiska przyczyniły się do wydłużenia średniej długości życia oraz do zmniejszenia umieralności niemowląt. Nastąpił wielki przyrost ludności nazywany eksplozją demograficzną„eksplozja demograficzna”eksplozją demograficzną.
Indie są państwem, w którym przeważa ludność wiejska. W 2015 roku na wsi mieszkało 67,3% społeczeństwa. Ludność Indii jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie. Największa średnia gęstość zaludnienia występuje na obszarach dogodnych dla rolnictwa. W nizinnym pasie na północy kraju sięga ona 400 osób/kmIndeks górny 2, a w delcie Gangesu przekracza nawet 700 osób/kmIndeks górny 2. Duża gęstość zaludnienia występuje też na południowo‑zachodnich wybrzeżach Półwyspu Indyjskiego i na południu kraju. We wnętrzu Półwyspu, na wyżynie Dekan gęstość zaludnienia jest niższa i wynosi 50–200 osób/kmIndeks górny 2. Tereny górskie i pustynia Thar na północnym zachodzie są obszarami słabo zaludnionymi.
Wielki przyrost naturalny powoduje, że społeczeństwo Indii jest młode – pokazuje to kształt piramidy wieku ludności tego kraju. Najliczniejszą grupę stanowią ludzie młodzi, a kolejne grupy wiekowe są coraz mniej liczne. 

R1SDsl5euCEti1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Wielkim problemem społecznym w Indiach jest analfabetyzm, zwłaszcza wśród osób starszych. W grupie ludności w wieku powyżej 15 lat aż 26,6% mężczyzn i 52,2% kobiet nie potrafi czytać i pisać. Nieco mniejsze udziały są w grupie ludzi młodych między 15. a 24. rokiem życia – tu 15,8% mężczyzn i 32,2% kobiet jest analfabetami.
Dominującą religią w Indiach jest hinduizm, który wyznaje 72% ogółu ludności. Wyznawcy tej religii m.in. starają się podtrzymywać tradycyjny, wynikający z urodzenia, podział społeczeństwa na kasty. Co prawda system kastowy został w Indiach oficjalnie zniesiony w 1950 roku, ale w różnych społecznościach – głównie wiejskich – do dzisiaj występuje wiele zachowań wynikających z tego systemu, np. małżeństwa zawierane są tylko w obrębie własnej kasty.

Ciekawostka

Podział kastowy dzielił ludność na warstwy społeczne. Cztery główne warstwy stanowili: bramini – kapłani i mędrcy, kszatrijowie – rycerze i arystokracja, wajśjowie – rolnicy, kupcy, rzemieślnicy, siudrowie – służący. Ponadto wyróżniano grupę ludzi o najniższym statusie społecznym, tzw. haridżanów, uważanych za najbiedniejszych i przez to „niedotykalnych”, którzy dzisiaj stanowią ok. 15% ogółu ludności Indii. 

Kolejnym wielkim problemem społecznym Indii jest ubóstwo. Do dzisiaj 41,6% ogółu ludności w tym państwie utrzymuje się za mniej niż 1,25 USD dziennie. Roczny dochód przypadający na jednego mieszkańca wynosił w 2014 roku 1808 USD i należy do najniższych na świecie. Szacuje się, że ok. 35% ludności Indii jest stale niedożywiona. Średnia długość życia jest również wyraźnie krótsza niż w wielu państwach świata i wynosi 69,4 lat dla kobiet oraz 67,0 lat dla mężczyzn.

Ćwiczenie 2
Ra5n63jITeY851
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1ecuIvArrMa51
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
ijw5A552gr_d5e408

3. Gospodarka Indii

Indie są państwem zróżnicowanym i rozwijającym się gospodarczo. Połowa zatrudnionych wciąż pracuje w rolnictwie, co jest bardzo wysokim odsetkiem. Dla porównania w Polsce rolnicy stanowią 12% ogółu zatrudnionych, a w krajach wysoko rozwiniętych jest to zaledwie kilka procent. Jednak w Indiach coraz szybciej rozwijają się usługi i przemysł. Stopniowo rośnie zatrudnienie w tych działach gospodarki i stale zwiększa się ich udział w produkcie krajowym brutto. Świadczy to o postępie i nowoczesności, gdyż duża część PKB jest wytwarzana przez stosunkowo małą jeszcze grupę ludności.

Struktura zatrudnienia a struktura dochodu narodowego w Indiach

Dział gospodarki

Struktura zatrudnienia

Struktura PKB

Rolnictwo

51,1%

19,0%

Przemysł

22,4%

26,3%

Usługi

26,5%

54,7%

Rolnictwo to dział gospodarki ważny przede wszystkim dla ludności Indii, którą w liczbie ponad 1 mld trzeba po prostu wyżywić. Na wsi żyje 2/3 mieszkańców kraju, którzy w większości zajmują się wytwarzaniem żywności.
Ponad połowę obszaru Indii zajmują użytki rolne, z czego zdecydowaną większość stanowią grunty orne. Największą powierzchnię zasiewów zajmują zboża, tj. ryż, pszenica, proso, sorgo i kukurydza. Rośliny te są podstawą wyżywienia ludności; uprawia się je, wykorzystując warunki środowiska przyrodniczego.

R15mHqKYCftDY1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Indie są krajem, w którym na wielką skalę wprowadzono osiągnięcia zielonej rewolucji.

Warto wiedzieć

W latach 50. XX wieku amerykański agronom Norman Borlaug uzyskał na stacji doświadczalnej w Meksyku karłowatą mieszańcową pszenicę odporną na choroby, dającą wysokie plony – od 60 dt/ha do 80 dt/ha. W 1962 roku odmianę tej pszenicy przekazano do Indii i uzyskano bardzo wysokie plony z hektara. Z kolei w latach 1967–68 wprowadzono do uprawy wysokoplenne odmiany ryżu wyhodowane na Filipinach. Od tego czasu następuje stały wzrost zbiorów tych zbóż w Indiach, które z czasem stały się nawet eksporterem ryżu. Zielona rewolucja dała Indiom nadwyżki żywności, co miało też swój wpływ na wielki wzrost liczby ludności w tym kraju.
W 1970 roku Norman Borlaug otrzymał pokojową nagrodę Nobla.

Zbiory i plony ryżu w Indiach w latach 1961–2013

Rok

Wielkość zbiorów
(mln t)

Średnie plony
(dt/ha)

1961

53,5

15,4

1970

63,3

16,8

1980

80,3

20,0

1990

111,5

26,1

2000

127,5

28,5

2010

144,0

33,6

2013

159,2

36,2

Źródło: FAOstat

Polecenie 1

Dokonaj analizy danych z tabeli 3. i oblicz, o ile procent wzrosły zbiory i plony ryżu w Indiach w ciągu ostatniego półwiecza.

Na rozmieszczenie upraw wpływają głównie czynniki klimatyczne oraz urodzajność gleb. Ryż jest uprawiany na obszarach wysokich opadów, gdzie występuje możliwość nawadniania pól. Są to tereny leżące we wschodniej części Niziny Gangesu, na północnym wschodzie Półwyspu Indyjskiego oraz na nizinach obrzeżających ten półwysep. Drugie zboże mające wielkie znaczenie dla wyżywienia ludności – pszenicę – uprawia się głównie na zachodzie Niziny Hindustańskiej. Na Wyżynie Dekan przeważa uprawa prosasorgo. Rośliny te mają małe wymagania glebowe i są odporne na suszę. Bardzo ważnymi uprawami w Indiach są też uprawy herbaty (ponad 22% produkcji światowej), trzciny cukrowej, bawełny oraz owocówwarzyw.

Rolnictwo Indii, mimo znaczącego postępu w ostatnich latach, wciąż jest słabo zmechanizowane. Wzrasta natomiast wielkość zużycia nawozów sztucznych (2. miejsce na świecie po Chinach). Z powodu częstych zaburzeń w regularnym występowaniu opadów monsunowych i pory suchej powiększono znacznie powierzchnię pól nawadnianych. Wprowadzono również racjonalne zmianowanie upraw, co przyczynia się do wzrostu intensywności wykorzystania terenów rolniczych.

R1pKPevtLrOep1
Rozmieszczenie głównych upraw w Indiach

Specyficzny charakter ma w Indiach hodowla bydła, którego liczebność szacowana jest na 189 mln sztuk, co stanowi 12,9% światowego pogłowia. Religia hinduistyczna zakazuje uboju zwierząt, dlatego gospodarcze wykorzystanie bydła w Indiach jest ograniczone. Od krów pozyskuje się wprawdzie mleko, ale jakość tego produktu jest niska, gdyż nie ma terenów pastwiskowych. Bydło żywi się tym, co znajdzie na ugorach lub nieużytkach. Ważnym użytkiem jest natomiast naturalny nawóz bydlęcy służący do użyźniania pól i będący cennym opałem.
W Indiach hoduje się też dużo owiec, kóz i drobiu. Ponadto lokalnie do celów transportowych wykorzystywane są wielbłądy i słonie.
Roczne spożycie mięsa wynosi w Indiach tylko 5,4 kg na 1 mieszkańca – dla porównania w Stanach Zjednoczonych jest to aż 136 kg, a w Polsce 70 kg.
W wielu działach produkcji rolnej Indie zajmują czołowe miejsca na świecie. Często jest to drugie miejsce za Chinami (patrz tabela 4.); wyjątek stanowi hodowla owiec, w której Indie są trzecie, bowiem na drugim miejscu znajduje się Australia. W hodowli bydła pierwsze miejsce na świecie zajmuje Brazylia (Chiny są trzecie).

Wybrane dane o produkcji rolnej w Indiach w 2013 roku

Wielkość produkcji

Udział w świecie

Miejsce na świecie

Produkcja na 1 mieszkańca

Ryż

159,2 mln t

21,5%

II

127,9 kg

Pszenica

93,5 mln t

13,1%

II

75,1 kg

Trzcina cukrowa

341,2 mln t

17,8%

II

274,1 kg

Bawełna

12,3 mln t

26,1%

II

9,8 kg

Herbata

1,2 mln t

22,6%

II

0,9 kg

Bydło

189 mln szt.

12,9%

II

Mięso łącznie: 5,1 kg

Owce

64 mln szt.

5,5%

III

Kozy

134 mln szt.

13,7%

II

Indie są państwem o dużych zasobach surowców mineralnych. Do najważniejszych należy węgiel kamienny – w 2013 roku wydobyto 563 mln ton, co dało Indiom 3. miejsce na świecie (po Chinach i USA). Ponadto pozyskuje się rudy metali, np. żelaza, chromu, manganu, aluminium, cynku. Wydobywa się też pewne ilości ropy naftowej, gazu ziemnego, uranu, soli morskiej i fosforytów.
Od 1991 roku w Indiach następuje intensywny rozwój przemysłu przetwórczego i usług. Impulsem stały się przemiany na świecie, ale bezpośrednim bodźcem był wielki rozwój gospodarki chińskiej. Niejako zazdroszcząc swojemu wielkiemu sąsiadowi, Indie również otworzyły się na inwestycje zagraniczne, a ponadto zaczęły wspierać średnią i małą przedsiębiorczość. Do rozwoju gospodarczego Indii przyczynia się też wielki rynek wewnętrzny oraz liczna, biegle władająca językiem angielskim kadra techniczna (Indie w przeszłości były kolonią brytyjską).
Jednym z symboli zmian jest szybki rozwój przemysłu informatycznego w Bangalurze leżącym w południowej części wyżyny Dekan. W mieście tym skupiono ok. 150 tys. inżynierów‑informatyków, którzy współpracują z największymi światowymi firmami informatycznymi. Ważnymi ośrodkami nowoczesnego przemysłu (hi‑tech) są także Hajdarabad i Mumbaj (Bombaj). Liczne firmy mające pracowników o wysokich kwalifikacjach świadczą też usługi finansowe, projektowe, biurowe dla dużych firm, głównie ze Stanów Zjednoczonych. Indyjskie firmy zdobyły światową pozycję w tworzeniu oprogramowania i produkcji lekarstw.

W Indiach stale rozwijane są nowoczesne dziedziny przemysłu, w tym energetyka jądrowa, a także prowadzi się badania kosmiczne czy biotechnologiczne. Dużym osiągnięciem jest wydłużenie średniej długości życia – o 22 lata w okresie 1960–2013. Indie zaliczają się też do czołowych producentów samochodów na świecie – w 2014 roku zajmowały 6. miejsce z produkcją 3 mln 158 tys. sztuk.
Ten duży rozwój gospodarczy Indii natrafia jednak na ograniczenia i przeszkody, jakimi są:

  • niski stopień urbanizacji demograficznej – tylko 33%;

  • przewaga słabo wykształconej, rozproszonej ludności wiejskiej;

  • tradycje kulturowe ograniczające rozwój niektórych rodzajów działalności;

  • analfabetyzm;

  • słaba jakość infrastruktury transportowej, zwłaszcza drogowej.

Indie to państwo posiadające liczne atrakcje turystyczne, szczególnie krajoznawcze. Są to zarówno unikatowe zabytki kultury, jak i bogate walory przyrodnicze. W 2014 roku Indie odwiedziło 7,7 mln turystów. Nie jest to może dużo – do Polski corocznie przybywa ich dwukrotnie więcej – jednak Indie leżą w znacznej odległości od państw wysoko rozwiniętych, których mieszkańcy podróżują najwięcej.

Ćwiczenie 4
R8mum7JN2Tt091
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.

Dokonaj analizy danych przedstawiających strukturę pracujących w Indiach w latach 1995 i 2010. Wskaż wniosek, który prawidłowo opisuje zmiany, jakie zaszły w ciągu 15 lat.

Struktura zatrudnienia w Indiach [%]

Rok

Rolnictwo

Przemysł

Usługi

1995

66,7

12,9

20,4

2010

51,1

22,4

26,5

Ćwiczenie 5.1
Rv20LR9h89BG21
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
ijw5A552gr_d5e555

Podsumowanie

  • Indie leżą w Azji Południowej. Główne regiony to wyżyna Dekan na Półwyspie Indyjskim, Nizina Hindustańska u jego nasady oraz tereny górskie Himalajów i Karakorum wzdłuż północnych granic kraju.

  • Indie są drugim co do liczby ludności państwem na świecie – w 2015 roku liczyły 1 mld 311 mln mieszkańców. W państwie tym występuje największy bezwzględny wzrost liczby ludności.

  • W Indiach dominują wyznawcy hinduizmu. Religia silnie oddziałuje na życie społeczeństwa, np. wśród ludności wiejskiej do dzisiaj utrzymuje się podział na kasty.

  • Ludność Indii rozmieszczona jest nierównomiernie. Średnia gęstość zaludnienia jest dosyć wysoka i wynosi 414 osób/kmIndeks górny 2. Największa gęstość zaludnienia występuje na terenach o dogodnych warunkach dla rolnictwa, np. na Nizinie Gangesu i w delcie tej rzeki. Na wsi mieszka 67% ogółu ludności.

  • Od czasu wprowadzenia wysokoplennych odmian pszenicy i ryżu w czasie zielonej rewolucji nastąpił wielki wzrost zbiorów uprawianych roślin. Religijny zakaz uboju bydła ogranicza możliwość jego gospodarczego wykorzystania; od krów, które są siłą pociągową i dostarczają nawozu stosowanego także jako opał, pozyskuje się mleko.

  • Od 1991 roku Indie są państwem, które dąży do rozwoju nowoczesnych gałęzi przemysłu. Wysokie kwalifikacje i znajomość języka angielskiego oraz niskie koszty pracy umożliwiają rozwój usług dla wielu firm z całego świata.

Praca domowa
Polecenie 2.1

Na podstawie map określ położenie geograficzne i polityczne Indii.

Polecenie 2.2

Odszukaj na mapie tematycznej w atlasie i wskaż najgęściej zaludnione obszary w Indiach. Wyjaśnij, jaki czynnik decyduje o takim rozmieszczeniu ludności.

Polecenie 2.3

Wymień główne czynniki, które zdecydowały o wielkim wzroście liczby ludności w Indiach po 1960 roku.

Polecenie 2.4

Odszukaj na mapie i wskaż 3 megamiasta w Indiach – Bombaj (Mumbaj, 19 mln mieszkańców), Delhi (19 mln), Kalkutę (Kolkatę, 15 mln). Wyjaśnij, jakie znaczenie ma wzrost liczby ludności miejskiej w Indiach.

Polecenie 2.5

*Oblicz, jakiej temperatury powietrza można spodziewać się na szczycie Kanczendzongi 8585 m n.p.m. (trzeci co do wysokości szczyt na Ziemi), gdy u podnóża Himalajów na wysokości 1585 m n.p.m. jest 20°C.

ijw5A552gr_d5e637

Słowniczek

eksplozja demograficzna
eksplozja demograficzna

szybki wzrost liczby ludności na danym obszarze w stosunkowo krótkim czasie

ijw5A552gr_d5e682

Zadania

Ćwiczenie 6
RIN0mp32sT6Tr1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R1N8TCi1Rb7By1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R1b7IYc9TQDIv1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
R1ENRD44L20Bj1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 10
R142pNAyC30AR1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11
REGAgYTiEs1XJ1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 12
R3lXIB6cdWCrb1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.