RTcwZI5GHYBAr1

Na zdjęciu rozległe tereny zielone, pojedyncze drzewa, drogi, zbiorniki wodne, nad nimi leci balon.

1. Afryka – krótki zarys historii kontynentu

Afryka Subsaharyjska była bardzo słabo poznana jeszcze nawet w XX wieku. Różni się ona kulturowo, ludnościowo, a także historycznie od Afryki Północnej. Często też tę część Afryki nazywa się prawdziwą Afryką lub Czarnym Lądem. Charakterystyczną cechą dla obszaru Afryki na południe od Sahary było utrzymywanie się aż do XIX wieku społeczności bez struktur państwowych. Podstawę organizacji społeczności stanowiły związki rodzinne, pokrewieństwa lub stowarzyszenia sprawujące władzę religijną i sądowniczą.

W XV wieku europejscy żeglarze, głównie Portugalczycy, docierają do wybrzeży Afryki Zachodniej. W 1488 roku odkrywają Przylądek Dobrej Nadziei i mogą płynąć dalej na wschód – do Indii, dokąd drogą morską jako pierwszy Europejczyk dociera Vasco da Gama. W XVI wieku na wybrzeżach całej Afryki kupcy angielscy, francuscy, holenderscy zakładają faktoriefaktoriafaktorie. Od XVI do XIX wieku trwa jeden z najtragiczniejszych okresów w dziejach Afryki – handel niewolnikami. Szacunki historyków mówią, że w ciągu prawie 400 lat wywieziono z Afryki ok. 65 mln ludzi, z czego tylko 15 mln dotarło do Ameryki, a 40 mln straciło życie podczas podróży przez Ocean Atlantycki. Handel niewolnikami generalnie zakończył się w pierwszej połowie XIX wieku, choć na przykład w Brazylii niewolnictwo zniesiono dopiero w 1888 roku.
Wnętrze Afryki zostało zbadane przez Europejczyków dopiero w XIX wieku. Wówczas to m.in. odkryto źródła Nilu (jedynej rzeki przepływającej przez Saharę) i Kongo, a także poznano niezwykle zróżnicowane typy ludności żyjące we wnętrzu Afryki. W XIX wieku kilka państw europejskich wyznaczyło zasięgi swoich wpływów, tworząc instytucje, które wykorzystywały gospodarczo i politycznie terytoria w Afryce. Okres ten nazywa się kolonializmem. Jedyne państwa, które nie były koloniami państw europejskich, to Abisynia (dzisiejsza Etiopia – okupacja Włoch w latach 1936–41) oraz Liberia.

Państwa europejskie podzieliły kontynent afrykański na terytoria zależne, nie uwzględniając stosunków etnicznych, elementów geograficznych czy kulturowych. Powstały sztuczne granice na mapie widoczne jako linie proste, które utrwaliły się wraz z uzyskiwaniem niepodległości przez państwa afrykańskie. Procesy wyzwalania się krajów afrykańskich spod kolonialnej zależności zakończyły się w drugiej połowie XX wieku. W 2011 roku w wyniku referendum nastąpił podział Sudanu. W części południowej powstało niepodległe państwo Sudan Południowy. Obecnie w Afryce jest 55 niepodległych państw bardzo zróżnicowanych co do wielkości, liczby ludności i rozwoju gospodarczego.

RIj9I8vuYvbmV1

Ilustracja przedstawia mapę polityczną Afryki. Państwa wyróżnione kolorami i opisane. Oznaczono i opisano stolice. Morza zaznaczono kolorem niebieskim i opisano. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni.

RY3ISLD5Boavo1

Na zdjęciu zabudowa miejska. Wysokie budynki. Skwer z fontanną.

R1XLdfmFSqGJe1

Na zdjęciu pomnika lwa, w tle wysokie budynki.

RQkaBRm0g2nrS1

Na zdjęciu wybrzeże morza, zabudowa portowa.

RXj9py2wdBdRC1

Na zdjęciu nowoczesna zabudowa i infrastruktura miejska.

R2oVY80zt6gCM1

Na zdjęciu dwupoziomowa droga w mieście. Wysokie budynki, dużo zieleni.

2. Ludność Afryki

W 2015 roku Afrykę zamieszkiwało 1 mld 186 mln ludzi, co stanowiło 16,1% ludności świata. Udział ten stale rośnie. Na 1 kmIndeks górny 2² przypada średnio 39 osób. W latach 1950–2010 zanotowano w Afryce prawie pięciokrotny, niespotykany na żadnym innym kontynencie wzrost liczby ludności. Do tej wielkiej eksplozji demograficznej przyczyniły się głównie poprawa warunków higienicznych i ogólnie bytowych, lepszy dostęp do opieki medycznej oraz uświadomienie potrzeby dbania o własne zdrowie. Skutkiem tego było m.in. obniżenie śmiertelności niemowląt i wydłużenie średniej długości życia.

R1U2pPdPxvsuT1

Na ilustracji wykres liniowy, sześciokrotny wzrost liczby ludności z dwustu milionów w tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym roku do miliarda dwustu milionów w dwa tysiące dwudziestym (prognoza). Wartość procentowego udziału ludności Afryki w liczbie ludności świata wzrosła dwukrotnie (1950 - 8,8%, 2020 - 16,7%).

Rdzenna ludność Afryki dzieli się na pięć zróżnicowanych grup. Są to biali Afrykanie, czarnoskórzy Afrykanie, Pigmeje, ludy Khoisan i Austronezyjczycy. Ludność biała zamieszkuje północną Afrykę, Saharę i Półwysep Somalijski. Obszary na południe od Sahary zaludniają Murzyni (czarnoskórzy Afrykanie) należący głównie do grupy Bantu. Obecnie jest to najliczniejsza grupa ludności w Afryce. Pigmeje – ludność o bardzo drobnej budowie ciała – zamieszkują Kotlinę Kongo. W Kotlinie Kalahari żyją grupy ludności Khoisan mającej żółtawy odcień skóry – dawniej ludy Khoisan nazywano Buszmenami i Hottentotami. Na największej wyspie Afryki, Madagaskarze, żyją Austronezyjczycy wykazujący kulturowe i językowe pokrewieństwo z ludnością zamieszkującą wyspę Borneo oddaloną od Madagaskaru o 7 tys. km.
Ludność zamieszkująca tereny na południe od Sahary jest silnie zróżnicowana etnicznie, kulturowo i językowo, co często prowadzi do różnych konfliktów społecznych, w tym zbrojnych.

R1DquM5jDWLgY1

Na ilustracji kula ziemska z zaznaczonym czerwonym punktem Maroko. Obok twarz mężczyzny, krótkie włosy, pomarszczona twarz. Podpis - Berber.

R16JNEmE0UgRg1

Na ilustracji kula ziemska z zaznaczonym czerwonym punktem - Libia. Obok twarz mężczyzny, krótkie włosy, pomarszczona twarz. Podpis - Tuareg.

Rd18jMvfqbfWI1

Na ilustracji kula ziemska z zaznaczonym czerwonym punktem - Erytrea. Obok twarz mężczyzny z siwą brodą w białym turbanie. Podpis - Erytrejczyk z Keren.

RfwDfAkxgqc1y1

Na ilustracji kula ziemska z zaznaczonym czerwonym punktem - Nigeria. Obok twarz ciemnoskórej kobiety, na twarzy ciemne paski, na uszach koraliki , krótkie włosy. Podpis - kobieta z plemienia Yoruba. Nigeria.

RUtCghvRlITW11

Na ilustracji kula ziemska z zaznaczonym czerwonym punktem - Ruanda. Obok twarz ciemnoskórego mężczyzny, krótkie włosy. Podpis – Pigmej Batwa. Ruanda.

R1SSpoWEFec031

Na ilustracji kula ziemska z zaznaczonym czerwonym punktem – Tanzania. Obok twarz ciemnoskórej kobiety, krótkie włosy. Podpis – kobieta z plemienia Hadzabe. Tanzania.

R1Q1gMAsUvddE1

Na ilustracji kula ziemska z zaznaczonym czerwonym punktem - Tanzania. Obok twarz ciemnoskórego mężczyzny z nakryciu głowy z białych i czarnych włosów. Podpis - myśliwy z plemienia Hadzabe.

Mapa poniżej pokazuje, że ludność Afryki jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie. Obszary, na których występują duże skupiska ludności, a gęstość zaludnienia jest wyższa od wartości średniej, to:

• obszar nad Zatoką Gwinejską obejmujący Nigerię (najludniejsze państwo w Afryce –182,2 mln mieszkańców w 2015 roku), Kamerun, Wybrzeże Kości Słoniowej, Burkinę Faso, Ghanę i Togo; szacuje się, że na obszarze tym mieszka ponad 300 mln ludzi;

• dolina dolnego Nilu i jego delta – na tym niewielkim obszarze w Egipcie żyje ok. 90 mln ludzi, a gęstość zaludnienia przekracza 1000 osób na 1 kmIndeks górny 2²;

• północno‑zachodnie wybrzeże Afryki nad Morzem Śródziemnym (Maroko, Algieria, Tunezja);

• obszary w Afryce Południowej wokół Johannesburga aż po wybrzeża Oceanu Indyjskiego.

  R1DLAqp4V5hQR1

  Ilustracja przedstawia mapę rozmieszczenia ludności w Afryce. Kolorami od zielonego (w przewadze) przez żółty i pomarańczowy do czerwonego i brunatnego przedstawiono gęstość zaludnienia. Na wybrzeżach przeważa kolor żółty (jedenaście do pięćdziesięciu osób na jeden kilometr kwadratowy). Wokół miast, które też przeważnie skupione są na wybrzeżach – kolor pomarańczowy do brunatnego oznaczający dużą gęstość zaludnienia powyżej pięćdziesięciu osób na kilometr kwadratowy. Na mapie różnej wielkości sygnatury (koła) obrazujące aglomeracje miejskie wg liczby mieszkańców: Kair, Kinszasa, Lagos – powyżej dziesięciu milionów mieszkańców. Aleksandria, Chartum, Abidżan, Luanda – od pięciu do dziesięciu milionów mieszkańców. Kilkanaście mniejszych sygnatur oznaczających miasta o liczbie mieszkańców od dwóch do pięciu milionów mieszkańców. Na terenach pustynnych na północy kontynentu – kolor szary oznaczający obszary niezamieszkałe. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory i znaki użyte na mapie.

  

Na pozostałym obszarze kontynentu gęstość zaludnienia jest na ogół bardzo niska i nie przekracza 10 osób na 1 kmIndeks górny 2². We wnętrzu Sahary występują obszary całkowicie niezamieszkane, gdyż cechy środowiska przyrodniczego uniemożliwiają jakąkolwiek formę osadnictwa.
W Afryce na południe od Sahary mieszka ok. 85% ludności kontynentu, czyli ponad 1 mld ludzi, głównie odmiany czarnej. Ludność ta posługuje się ok. 1500 językami, wyznaje chrześcijaństwo i islam, a także tradycyjne religie animistyczne. Czynnikami silnie oddziałującymi na życie społeczne są warunki środowiska przyrodniczego, tradycje kulturowe i przeszłość historyczna.

Ry7VbWu7Sp8V51

Na zdjęciu wysoki człowiek rasy białej, obok Pigmeje, znacznie niżsi. Kobieta sięga mu do łokcia, a mężczyzna do ramienia.

R1JCG3GX0YQdm1

Na zdjęciu kilkunastoosobowa rodzina przed domem pod daszkiem z liści. Kolorowe ubrania. Dużo dzieci.

R1UJADzdbinTJ1

Na zdjęciu ciemnoskóre kobiety z dziećmi. Kolorowe ubrania.

RS5KGPABaBTMJ1

Na zdjęciu tłum przed ogrodzeniem, na którym wiszą balony, flagi i kwiaty.

RkiiY2sEDpl8a1

Na zdjęciu wielodzietna rodzina. Stoją na dworze, jedno dziecko na rowerze.

3. Zróżnicowanie poziomu życia i gospodarki w krajach Afryki Subsaharyjskiej

Na południe od Sahary leży prawie 50 państw silnie zróżnicowanych pod względem społecznym i gospodarczym. Według statystyk międzynarodowych większość państw tego regionu zalicza się do krajów o niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Najgorsza sytuacja panuje w Liberii, Burundi, Malawi, Demokratycznej Republice Konga i Republice Środkowoafrykańskiej, gdzie wartość rocznego dochodu narodowego na 1 mieszkańca nie przekracza 1000 USD. I tylko w kilku krajach afrykańskich notowane są wysokie wartości dochodu na 1 mieszkańca przekraczające 10 000 USD. Są to głównie państwa posiadające bogactwa mineralne, np. RPA (różne bogactwa) czy Nigeria, Gabon i Gwinea Równikowa (ropa naftowa), a także Botswana (diamenty). Wysoki dochód narodowy osiągany jest również w małych państwach wyspiarskich – Seszele i Mauritius – gdzie zyski pochodzą niemal wyłącznie z turystyki.

W większości państw afrykańskich rolnictwo jest sektorem gospodarki zatrudniającym od 30% do 60% ogółu pracujących. W skrajnych przypadkach udział ten sięga 80%. Tak jest na przykład w Czadzie, Nigrze, Etiopii.
Rolnictwo afrykańskie zależy od warunków naturalnych, tradycji oraz współcześnie zachodzących przemian. Do dzisiaj w strefie wilgotnych lasów deszczowych występuje rolnictwo wędrowne, zwane odłogowym lub żarowym. Polega ono na wykarczowaniu roślinności pierwotnej i jej częściowym wypaleniu. Popiół użyźnia glebę, którą spulchnia się prymitywnymi narzędziami, a następnie sadzi się w niej bulwy i kłącza (maniok, jams) lub wysiewa zboża (proso, sorgo). Po kilku latach, gdy gleba utraci żyzność, uprawę przenosi się w inne miejsce.
Na obszarach suchych w strefie międzyzwrotnikowej z rolnictwem osiadłym, w którym nie stosuje się nawodnienia, popularna jest tzw. trójpolówkatrójpolówkatrójpolówka. Aby podtrzymać żyzność gleb, obszar uprawy dzieli się na trzy części: pola uprawne, tereny pastwiskowe i odłogi, czyli obszary pozostające w spoczynku. W trzyletnim cyklu następuje zmiana sposobów wykorzystania ziemi na poszczególnych częściach.
Na niektórych obszarach Afryki rozwinęło się rolnictwo plantacyjne zajmujące się towarową uprawą roślin. Celem tego typu rolnictwa jest uzyskanie wysokich zbiorów przeznaczonych do sprzedaży. Taki typ rolnictwa rozwinął się głównie w państwach nad Zatoką Gwinejską, w których uprawia się kakao, kawę, bawełnę, owoce cytrusowe czy palmę oleistą.
Jedynym państwem, w którym rolnictwo zaspokaja potrzeby żywnościowe ludności, jest Republika Południowej Afryki. Choć w rolnictwie pracuje tam tylko 5% ogółu zatrudnionych, to jest ono na tyle nowoczesne i wydajne, by móc wytworzyć nawet niewielkie nadwyżki żywności. Rolnictwo w pozostałych krajach Afryki jest na ogół prymitywne i ekstensywne, silnie uzależnione od warunków naturalnych. Ma niską wydajność, w uprawie nie stosuje się sztucznego nawożenia i nawadniania, a stopień mechanizacji jest niewielki. Tym niemniej w niektórych uprawach państwa afrykańskie zajmują czołowe miejsca w świecie.

Warunki naturalne ograniczają również hodowle zwierząt w Afryce. Stałym zagrożeniem dla stad zwierząt są powtarzające się okresy suszy i wynikający z nich brak wody. W strefie lasów deszczowych i na terenach wilgotnych sawann hodowla bydła jest ograniczona przez występującą tam muchę tse‑tse roznoszącą śmiertelną chorobę – naganę, tj. śpiączkę afrykańską.
Afryka jest kontynentem zasobnym w surowce mineralne. Jednak eksploatacja użytecznych kopalin wymaga dużych nakładów pieniężnych. Koszty przetwarzania surowców są również bardzo wysokie, dlatego w Afryce pozyskuje się takie surowce mineralne, które nie muszą być przetwarzane, a przynoszą duże zyski.

Mapa poniżej przedstawia największych producentów głównych surowców energetycznych.

R1Q38zNh243G91

Ilustracja przedstawia mapę gospodarczą Afryki. Tło żółte. Na mapie odmiennymi sygnaturami oznaczono miejsca wydobycia węgla kamiennego i ropy naftowej oraz wielkość wydobycia w państwach. Węgiel kamienny – miejsca wydobycia: Republika Południowej Afryki (OkręgWitwatersrand), Zimbabwe i Botswana. Wielkość wydobycia węgla kamiennego w Republice Południowej Afryki – 255 milionów ton, w Zimbabwe – 5 milionów ton. Ropa naftowa – miejsca wydobycia: zachodnie wybrzeże nad Zatoką Gwinejską, północna część kontynentu. Największe wydobycie: Nigeria – 111 milinów ton, Angola – 87 milionów ton, Algieria – 68 milionów ton, Libia – 46 milionów ton, Egipt – 34 miliony ton, dalej – Gwinea Równikowa, Kongo, Gabon, Sudan, Czad, Ghana, Sudan Południowy, Kamerun. Morza zaznaczono kolorem niebieskim, opisano Zatokę Gwinejską. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni.

Ważnymi surowcami wydobywanymi w państwach Afryki są rudy metali kolorowych i szlachetnych oraz diamenty. Największe wydobycie metali kolorowych występuje w Pasie Miedzionośnym – okręgu wydobywczym leżącym na pograniczu Demokratycznej Republiki Konga i Zambii oraz w Okręgu Witwatersrand w Republice Południowej Afryki. Najwięksi producenci złota w Afryce to RPA (5. miejsce na świecie z udziałem 5,7% w globalnym wydobyciu) i Ghana (9. miejsce i 3,2%). Diamenty są wydobywane m.in. w Botswanie, Demokratycznej Republice Konga, Angoli, Zimbabwe i Republice Południowej Afryki.
Czynnikiem ograniczającym rozwój przemysłu przetwórczego jest brak wykwalifikowanych pracowników.
Wśród państw Afryki Subsaharyjskiej wyróżniają się dwa wytwarzające aż 50% wartości produktu krajowego brutto całego regionu: Republika Południowej Afryki i Nigeria. Pozostałe państwa to kraje o niskim lub bardzo niskim stopniu rozwoju gospodarczego, co wpływa na wskaźniki rozwoju społecznego, rozwój oświaty, ochronę zdrowia. W regionie subsaharyjskim występuje najwyższy udział na świecie ludności żyjącej w ubóstwie i niedożywieniu. Jednym z zaskakujących wskaźników jest malejąca średnia oczekiwana długość życia mieszkańców, która na przełomie XX i XXI wieku wynosi ok. 55 lat. Przy niskim poziomie urbanizacji, wynoszącym 45%, ponad 70% mieszkańców miast żyje w ubogich osiedlach niezapewniających dostatecznych warunków egzystencji. Na wsi tylko 46% ludności ma dostęp do odpowiedniej jakości wody pitnej. Wielkie zagrożenie społeczne w regionie subsaharyjskim to epidemia wirusa HIV. Szacuje się, że ok. 40 mln ludzi w Afryce jest nosicielem tego wirusa. Najgorsza sytuacja występuje na południu kontynentu, gdzie w krajach takich jak: Botswana, RPA, Lesotho, Suazi zarażeni stanowią ponad 20% populacji.
Tabela 2 i mapa poniżej pokazują, jak wielkie są dysproporcje między regionami bogatej Północy a ubogiego Południa.

R1SmkHXZ2qEpX1

Afryka – HDI

Mapa pokazuje, jak wielka w Afryce jest skala niedorozwoju społeczno‑ekonomicznego. Wskaźnik rozwoju społecznego oznaczany jako HDI (ang. Human Development Index) uwzględnia szereg mierników społecznych i gospodarczych, np. wysokość dochodu narodowego na 1 mieszkańca, przeciętne dalsze trwanie życia, poziom analfabetyzmu. Jest on uniwersalną miarą pozwalającą na wiarygodną ocenę poziomu i jakości życia w państwie. Wskaźnik przyjmuje wartość od 0,001 do 1,000. W przedziale od 0,001 do 0,250 znajdują się państwa o bardzo niskim poziomie życia, przedział od 0,251 do 0,500 oznacza poziom niski, 0,501–0,800 to poziom średni, a powyżej 0,800 – poziom wysoki i bardzo wysoki.
Na mapie widać wyraźnie, że region Afryki na południe od Sahary to najbiedniejsza część świata. Należy postawić pytanie: Jak państwa bogatej Północy mogą pomóc krajom afrykańskim leżącym na ubogim Południu? Do odpowiednich działań należą:

• umożliwienie wejścia na rynki światowe towarów nieprzetworzonych z państw afrykańskich;

• udzielenie różnorodnej pomocy finansowej;

• zmniejszenie zadłużenia krajów afrykańskich;

• udzielenie pomocy materialnej w sytuacjach zagrożenia klęskami naturalnymi;

• świadczenie pomocy medycznej w ograniczaniu epidemii AIDS;

• wspomaganie rozwoju oświaty i ograniczenie analfabetyzmu.

  R10nVAVEbnhuX1

  Na zdjęciu wypalanie roślinności, ogień trawi zarośla, w tle góry.

  

  R1WNbfsUp13rI1

  Na ilustracji rolnicy w polu, woły zaprzęgnięte do pługa.

  

  R1NObecjUtLAq1

  Na zdjęciu kombajn w polu, skoszone uprawy wyrzuca na jadący obok ciągnik z przyczepą.

  

  R1RwUbQCv8IpT1

  Na zdjęciu zabudowa przemysłowa.

  

  RdaLog7MX0PlL1

  Na zdjęciu statek na morzu, na statku wysoki szyb, z szybu wydobywa się ogień.

  

  R10OYIcCWU0i71

  Na zdjęciu uboga zabudowa, gęsto ustawione prymitywne domy, w tle niedokończona budowa bloków.

  

  RARFBWQQEQhcz1

  Na zdjęciu ciemnoskóre dzieci siedzą pod drzewem.

  

  RTcwZI5GHYBAr1

  Na zdjęciu rozległe tereny zielone, pojedyncze drzewa, drogi, zbiorniki wodne, nad nimi leci balon.

  

Podsumowanie

• Afrykę zamieszkują dwie odmiany człowieka: biała – wybrzeża północne i tereny północnej Sahary; czarna – na południe od Sahary (Afryka Subsaharyjska).

• W latach 1950–2010 na kontynencie afrykańskim nastąpił największy na świecie, prawie pięciokrotny wzrost liczby ludności.

• Ludność w Afryce jest rozmieszczona nierównomiernie, na co decydujący wpływ mają warunki środowiska przyrodniczego.

• Podział polityczny Afryki został ustalony przez europejskie państwa kolonialne. Po uzyskaniu niepodległości granice państw afrykańskich zostały utrwalone.

• Większość państw leżących na południe od Sahary ma charakter rolniczy. Wiele państw eksploatuje surowce mineralne, które są eksportowane w postaci nieprzetworzonej.

• Region subsaharyjski charakteryzuje się największym na świecie udziałem ludności żyjącej w ubóstwie i niedożywieniu, co wpływa na stan zdrowotny i średnią długość życia.

Słowniczek

Zadania