Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia skute kajdankami ręce, które znajdują się za plecami. Skuty człowiek ubrany jest w szary sweter i ciemne spodnie. Za nim widoczny jest fragment samochodu. Opisane elementy ilustracji interaktywnej. 1. Prawo do obrońcy. Oskarżonemu przysługuje prawo do korzystania z pomocy profesjonalnego obrońcy. Może go ustanowić sam. Jeżeli tego nie zrobi, to na jego pisemny wniosek sąd wyznaczy mu w postępowaniu sądowym obrońcę z urzędu. Oskarżony nie ma jednak wpływu na to, który adwokat będzie go bronił – konkretny obrońca z urzędu jest wyznaczany przez sąd z listy. Zmiana obrońcy z urzędu może nastąpić tylko na uzasadniony wniosek oskarżonego lub obrońcy. 2. Obrona obligatoryjna. Kodeks postępowania karnego przewiduje też obronę obligatoryjną, czyli sytuację, w której oskarżony musi mieć obrońcę. Jeżeli nie ustanowił go samodzielnie, sąd przyznaje mu obrońcę z urzędu. Następuje to, jeżeli:
– nie ukończył 18 lat;
– jest głuchy, niemy lub niewidomy;
– zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;
– zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny;
– gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę;
– w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię, tj. przestępstwo zagrożone karą 3 lat pozbawienia wolności lub surowszą. 3. Udział w rozprawach. Oskarżony realizuje swoje prawo do obrony także przez udział w rozprawach sądowych. Sąd ma obowiązek informowania go o terminach rozprawy oraz o innych czynnościach, w których może brać udział. Informacje przekazywane są listownie lub ustnie na rozprawie (wtedy nie wysyła się pisemnego zawiadomienia). Oskarżony ma jednak obowiązek zawiadamiać prokuratora lub sąd o każdej zmianie miejsca swojego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni. Jeżeli tego nie zrobi, zawiadomienie wysłane na znany sądowi adres uważa się za doręczone. 4. Prawo czy obowiązek? Co ważne, udział oskarżonego w rozprawie jest jego prawem, a nie obowiązkiem. Tylko wyjątkowo sąd może uznać jego obecność za obowiązkową. Gdy oskarżony, którego obecność jest obowiązkowa, nie stawi się na rozprawie, sąd zarządza jego natychmiastowe zatrzymanie i doprowadzenie lub przerywa albo odracza w tym celu rozprawę. Jeżeli obecność oskarżonego nie była obowiązkowa, sąd może prowadzić rozprawę i wydać wyrok pod jego nieobecność. Może to zrobić także wtedy, gdy oskarżony, którego obecność na rozprawie jest obowiązkowa, zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej nie stawi się na tę rozprawę bez usprawiedliwienia. Jedynym warunkiem jest wcześniejsze złożenie przez niego wyjaśnień przed sądem. 5. Prawo do udziału w rozprawie oskarżonego pozbawionego wolności. Oskarżony pozbawiony wolności, którego udział w rozprawie nie jest obowiązkowy, może w terminie 7 dni od doręczenia mu wezwania złożyć wniosek o doprowadzenie na rozprawę. Jeżeli wniosek został złożony w terminie, sąd musi go uwzględnić. Jeżeli zaś po upływie terminu, sąd uwzględni wniosek tylko wtedy, gdy doprowadzenie nie spowoduje odroczenia rozprawy. Wniosek o sprowadzenie na rozprawę apelacyjną może nie zostać uwzględniony, jeżeli sąd uzna, że wystarczająca jest obecność obrońcy. 6. Usprawiedliwienie nieobecności. Oskarżony, który nie stawił się na rozprawie, może usprawiedliwić swoją nieobecność i wnieść o odroczenie. Usprawiedliwienie nieobecności z powodu choroby wymaga przedstawienia zaświadczenia wystawionego przez lekarza sądowego potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie.
Rozprawy nie prowadzi się także, gdy brak dowodu, że strona została o niej powiadomiona, oraz jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że niestawiennictwo wynikło z powodu przeszkód żywiołowych lub innych wyjątkowych przyczyn. Należy pamiętać, że oskarżony, nie stawiając się na rozprawę, ogranicza swoje prawo do obrony. Stawiennictwo przed sądem umożliwia składanie wyjaśnień, zadawanie pytań świadkom i składanie własnych wniosków dowodowych. 7. Własne wnioski dowodowe. Oskarżony może składać własne wnioski dowodowe. We wniosku dowodowym należy wskazać dowód (np. świadków, dokumenty, opinie biegłych) oraz okoliczności, które mają być udowodnione. Można także określić sposób przeprowadzenia dowodu. Wniosek dowodowy może zmierzać do wykrycia lub oceny właściwego dowodu, np. ustalenia tożsamości naocznego świadka.
Sąd nie ma jednak obowiązku uwzględnienia wniosku dowodowego. Oddali go, jeżeli:
– przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne;
– okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy;
– dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności;
– dowodu nie da się przeprowadzić;
– wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.
Nie można oddalić wniosku dowodowego na podstawie tego, że dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza udowodnić. Na postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego nie przysługuje zażalenie, jednakże możliwe jest powtórzenie wniosku. 8. Dostęp do akt sądowych. Oskarżony ma prawo do dostępu do akt sądowych i sporządzenia z nich odpisów. Jeżeli jest pozbawiony wolności, może złożyć do sądu wniosek o przesłanie akt do zakładu karnego lub aresztu śledczego. Wyjątkowo sąd może udostępnić akta w sekretariacie – wtedy oskarżony jest doprowadzany. Na wniosek oskarżonego lub jego obrońcy wydaje się odpłatnie kopie dokumentów z akt sprawy.