J. Wyrozumski Historia Polski do roku 1505

[Ustawę sukcesyjną nazywa się] zwykle testamentem, chociaż nie była wcale aktem ostatniej woli Bolesława. Opracowana bowiem przypuszczalnie na kilka lat przed śmiercią księcia, a zaprzysiężona na wiecu przez dostojników duchownych i świeckich, nabrała charakteru aktu publiczno‑prawnego. Dodatkowo miało ją umocnić zatwierdzenie papieskie. Ustawa - wbrew pozorom - miała zapobiec rozdrabnianiu państwa. Tekst jej niestety nie zachował się, a treść odtwarzamy z konieczności bądź na podstawie źródeł późniejszych, niejednokrotnie odzwierciedlających już faktycznie dokonane zmiany, bądź współczesnych wprawdzie, ale drugorzędnego znaczenia. [...] Istotą nowego porządku sukcesyjnego było utworzenie dzielnic dziedzicznych, które miały być podstawą materialną egzystencji poszczególnych synów Krzywoustego, a później z kolei ich potomstwa, oraz - jednej dzielnicy niedziedzicznej, tzw. wielkoksiążęcej albo pryncypackiej, która miała przechodzić we władania najstarszego członka dynastii jako podstawa jego władzy zwierzchniej nad całością państwa, a więc również nad dzielnicami dziedzicznymi. Te ostatnie mogły podlegać dalej idącym podziałom, gdy dzielnica pryncypacka, senioralna, winna była pozostawać zawsze nienaruszona. Główne agendy władzy princepsa stanowiły: wypowiadania i prowadzenie wojen, reprezentacja państwa na zewnątrz, zawieranie traktatów [...], być może również prawo mianowania kasztelanów w głównych grodach juniorów.

cw_3 Źródło: J. Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1985, s. 104.

S. Szczur Historia Polski. Średniowiecze

Ustawa sukcesyjna [...] sprawia badaczom sporo kłopotów. Wiele podstawowych zagadnień związanych z jej uchwaleniem i zasadami, na których się opierała, pozostaje w sferze hipotez. Informacje zawarte w późniejszych źródłach przedstawiają realia ustrojowe z czasów ich powstania, a więc przenoszą je w inną epokę lub prezentują punkt widzenia odpowiadający aktualnie panującemu księciu [...]. Można stwierdzić, że rozporządzenie w sprawie sukcesji weszło w życie po śmierci Bolesława w 1138 r., nie wiadomo natomiast, kiedy i w jakich okolicznościach zostało uchwalone. Mogło się to stać na długo przed jego śmiercią. [...] Problem sukcesji musiał nabierać znaczenia w związku z narodzinami kolejnych synów księcia. Z prawie współczesnych źródeł wiadomo, że ustawa została ogłoszona publicznie na wiecu i zaprzysiężona przez możnych i episkopat. Można jednak powątpiewać, czy rozporządzenia zostały utrwalone na piśmie, podobnie jak wątpliwe jest papieskie zatwierdzenie statutu. Celem rozporządzenia sukcesyjnego Bolesława Krzywoustego było ustanowienie takiego porządku dziedziczenia, który gwarantowałby jedność państwa. Miała go zapewnić zasada senioratu, w myśl której władzę zwierzchnią w państwie miał obejmować najstarszy z całego piastowskiego rodu. Przewidziano dla niego uprzywilejowaną pozycję księcia zwierzchniego, czyli princepsa. [...] Dawniejsza historiografia [...] przyjmowała, że [młodsi] synowie Krzywoustego otrzymali dziedziczne księstwa. Ostatnio przeważa jednak pogląd, że statut nie przewidywał dziedziczenia dzielnic w poszczególnych liniach. Dopiero późniejsze walki między braćmi i rozradzanie się piastowskiego domu sprawiły, że oddane im w zarząd prowincje przekształciły się w dziedziczne księstwa. Można jedynie domyślać się, jaką pozycję dla [...] princepsa przewidywał statut Krzywoustego. Zapewne decydował on o polityce zagranicznej państwa [...], był najwyższym sędzią i rozjemcą w ewentualnych sporach.

cw_3_2 Źródło: S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002, s. 127–128.