Liberalizm w XX wieku

Po II wojnie światowej opcja społeczno-liberalna realizowała swój projekt społeczno-polityczny w większości europejskich państw demokratycznych. Największy sukces odniosła w Republice Federalnej Niemiec pod rządami koalicji chadecko-liberalnej z Konradem Adenauerem i Ludwigiem Erhardem na czele. Powstał wówczas system zwany społeczną gospodarką rynkową. Ten segment doktryny liberalno-społecznej przejęty jednocześnie przez socjaldemokrację pozwalał na formowanie socjalliberalnych koalicji rządowych.

Realizacji konkretnych programów politycznych towarzyszyła refleksja teoretyczna. Najdonioślejszym jej efektem była liberalna teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa z 1971 roku. Ten amerykański filozof nawiązał do sformułowanej przez Johna Locke’a idei umowy społecznej, starając się zastosować jej model do zaprojektowania sprawiedliwego ustroju społecznego. Sprawiedliwość oznaczała dla Rawlsa dochowywanie reguł bezstronności, czyli fairness. Wypracowanie reguły sprawiedliwego systemu miało się dokonać w warunkach hipotetycznego stanu wyjściowego – było to nawiązanie do umowy społecznej. Począwszy od „opcji zerowej”, jednostki kształtowałyby tę umowę, nie znając wzajemnie swojego statusu materialnego i nie mając możliwości przewidzenia jej skutków dla swojej indywidualnej pozycji materialnej. Działanie to określił jako zasłona ignorancji. Skutkiem takiej umowy byłoby przyjęcie dwóch podstawowych zasad:

1) Każda osoba powinna mieć prawo do jak najbardziej pojemnego systemu równych wolności, dającego się pogodzić z podobnym systemem dla innych.

2) Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być ułożone tak, aby:

- były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych, pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego oszczędzania;

- wiązały się z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich w warunkach równości szans.

Na drugim biegunie liberalizmu rozwijał się neoliberalizm lub libertarianizm. Głównymi jego rzecznikami są Milton Friedman, Friedrich von Hayek, Ludwig von Mises i najpoważniejszy polemista Rawlsa – Robert Nozick. Libertarianie bronią klasycznej koncepcji państwa minimalnego w sferze gospodarki i polityki społecznej. Negują zasadność interwencji państwa w gospodarkę, twierdząc, że przynosi ona każdorazowo skutki odwrotne od zamierzonych. Bronią również prawomocności jego etycznych podstaw, argumentując, że jednostka – właściciel i dysponent własnej osoby – jest zdolna do samodzielnego i odpowiedzialnego kształtowania swojej przyszłości, a rolą państwa pozostaje egzekwowanie prawa i zapewnienie bezpieczeństwa. Neoliberałowie amerykańscy bliscy są formacji neokonserwatystów, a ślad ich poglądów można odkryć w polityce Partii Republikańskiej za prezydentury Ronalda Reagana czy też w polityce brytyjskich konserwatystów za rządów Margaret Thatcher.