Ewolucja kulturowa człowieka

Gatunek ludzki osiągnął ogromny sukces ewolucyjny, o czym świadczy przede wszystkim opanowanie niemal wszystkich terenów Ziemi i postęp cywilizacyjny. Jednak ekspansja kultury nie byłaby możliwa bez intensywnego rozwoju ludzkiej psychiki i wykształcenia pewnych jej szczególnych cech.

Pierwszą z nich są preadaptacje – takie cechy organizmu, które pozwalają na przystosowanie gatunku do funkcji korzystnych w warunkach środowiska. Dla człowieka najważniejszą preadaptacją było rozwinięcie dużego mózgu.

Uważa się, że za rozwój mózgu może odpowiadać nadrzewny tryb życia, który umożliwiał recepcję i przetwarzanie licznych bodźców wzrokowych. Wymagał również sprawnych i precyzyjnych ruchów, które nie mogłyby rozwinąć się bez odpowiedniej wielkości mózgu. Po zakończeniu okresu nadrzewnego stosunkowo duży mózg pozwolił człowiekowi na przetwarzanie i zapamiętywanie wielu informacji, naukę nowych czynności, a także na kontrolowanie ruchów ciała. Wykształcenie precyzyjnych ruchów rąk było z kolei warunkiem rozwoju umiejętności wytwarzania narzędzi.

Ważnym krokiem w ewolucji kulturowej człowieka było zdobycie umiejętności wytwarzania narzędzi. Uważa się, że pierwsze z nich mogły powstać już około 2,5 miliona lat temu – były to kamienne otoczaki i odłupki. Około miliona lat temu powstały pięściaki, dopasowane do dłoni owalne kamienne narzędzia służące do rozbijania i kruszenia. Kolejne utensylia były coraz bardziej skomplikowane – służyły przede wszystkim do zdobywania i obróbki pożywienia, a także do budowy schronienia. Kamienne skrobaki służyły do rozłupywania kości i oddzielania skór, z których wytwarzano między innymi odzienie, chroniące przed niską temperaturą.

Wiadomo, że stosunkowo duży mózg przodków z rodzaju Homo umożliwił gatunkowi ludzkiemu osiąganie kolejnych etapów ewolucji kulturowej, które były związane z rozwojem takich umiejętności jak na przykład rozwój mowy czy pisma.

Rozwój psychiki i, w jego wyniku, kultury, to nie tylko domena gatunku Homo sapiens. Również człowiek neandertalski, czyli Homo sapiens neanderthalensis, z którym Homo sapiens żył wspólnie przez około 60 tysięcy lat, by w końcu wyprzeć go z zajmowanych przez niego terenów, charakteryzował się pewnym stopniem rozwoju umysłowego i kulturowego, o czym świadczy na przykład zwyczaj grzebania zmarłych czy kult niedźwiedzia jaskiniowego.

Kolejną ważną preadaptacją gatunku ludzkiego było doskonalenie chwytności i precyzji kończyny górnej i przeciwstawnego kciuka. Przystosowanie to, powstałe podczas nadrzewnego trybu życia, pozwoliło na sprawne i szybkie przemieszczanie się w koronach drzew. Po zakończeniu tego etapu egzystencji i wyprostowaniu postawy ciała chwytna ręka znalazła nowe „zastosowanie” – w wytwarzaniu narzędzi, zdobywaniu pożywienia czy budowaniu schronienia. Cecha ta stała się zatem przydatna w nowych warunkach środowiska. Z czasem chwytność rąk pozwoliła na opanowanie ognia, co nastąpiło około 700 tysięcy lat temu. Uważa się, że jako pierwszy rozniecał ogień przodek gatunku Homo sapiens – człowiek wyprostowany, czyli Homo erectus.

Intensywny rozwój kultury rozpoczął się około 40 tysięcy lat temu i został zapoczątkowany przez Homo sapiens. O powstaniu sztuki świadczą przetrwałe do dziś naskalne malowidła – najbardziej znane znajdują się w jaskini Lascaux we Francji. Szacuje się, że powstały one około siedemnastu do piętnastu tysięcy lat przed naszą erą.

Krokiem milowym w rozwoju kulturowym Homo sapiens było wykształcenie się mowy, co umożliwiło przekazywanie cennych informacji oraz intensywny rozwój społeczny. Z kolei rozwój pisma następował niezależnie w wielu miejscach na świecie. Za najstarsze pismo uważa się sumeryjskie pismo klinowe, pochodzące sprzed 3500 lat przed naszą erą. Zapis najstarszego pisma egipskiego, tak zwanych hieroglifów, miał formę ikoniczną, czyli obrazkową. Pismo to powstało ok. 3100 roku przed naszą erą. Mimo prostej formy było to złożone i skomplikowane pismo umożliwiające przekazywanie wielu treści i informacji.

Ważnym etapem rozwoju było również rozpoczęcie uprawy roli – nastąpiło to około 10 tysięcy lat temu. Rolnictwo i jego rozwój było związane z ustąpieniem zlodowacenia i tak zwaną rewolucją neolityczną. Rozwój mowy i pisma doprowadził również do rozwoju pierwszych miast i cywilizacji.

Rozwój gatunku ludzkiego nastąpił nie tylko ze względu na opanowanie tworzenia narzędzi, mowy i pisma. Współczesne technologie nadal zmieniają człowieka, a ewolucja kulturowa – choć zaczęła się bardzo dawno temu – trwa nadal.