Beata Łukarska Religia i obrzędy Żydów polskich w tetralogii galicyjskiej Juliana Stryjkowskiego

Wierzenia Żydów pozostały niezmienne od tysiącleci. Pozostała w nich ta sama wizja historii stworzenia świata. Rozmyślania nad treścią historyczno‑religijnego przekazu prowadzą do wniosku, że boska kreacja stworzenia nie była aktem jednorazowym. W pewnym momencie akt kreacyjny rozłamał się, tworząc dwa nurty. W jednym znaleźli się potomkowie Abrahama jako lud wybrany, w drugim pozostałe narody. Potwierdzeniem takiej wizji świata jest fragment tekstu Austerii.

„Świat został podzielony od stworzenia na Żydów i na gojów”.

Podobny podział dotyczy czasu. Żydzi poruszają się w czasie narodu wybranego, reszta ludzkości w czasie stworzenia. (…)

Bohater tetralogii galicyjskiej Stryjkowskiego to człowiek w drodze i człowiek czekający na obrzezanie, czyli włączenie w przymierze z Bogiem, na Chumesz (początek wtajemniczenia w treści Biblii), na dzień Bar micwy (dzień konfirmacji) i wreszcie na dzień sądu i zbawienia.

Dopóki Żyd egzystuje w ziemskiej rzeczywistości, obowiązują go ściśle określone normy życia i zachowania. Najważniejszą z nich, określającą go jako członka wspólnoty judaistycznej, jest zasada miłości Boga i bliźniego. Odnajdujemy ją w wypowiedzi rabina w Austerii:

„Cała żydowskość opiera się na nauce: kochaj bliźniego jak siebie samego”.

Z tym przykazaniem łączy się konieczność poszanowania prawa do życia. Tag uważa, że Żyd nie może nikogo zabić, bo jest mu to tak samo obce, jak pływanie dla ptaka i latanie dla ryby. (…)

Modlitwą powinno się wobec tego objąć nie tylko przyjaciół, ale także wrogów. Ich dusze bowiem są cudownym zrządzeniem Boga, ucieleśnieniem dusz z poprzednich wcieleń. Żyd odmiennie pojmuje sens życia. Podporządkowuje się myśli, że każdy jego dzień może być dlań ostatnim.

„U nas Żydów (…) jest inny sens życia. Goj chce żyć bez ostatniego dnia. Żyd umiera co noc i co rano ćwiczy się w zmartwychwstaniu”.

Żydowi nie wolno wymawiać imienia Boga, jeśli chce złożyć przysięgę, przyzywając go na świadka, musi wierzyć, że jest nieskalany.

Niebezpieczeństwo duszy grozi również ze strony obcych bóstw. Należy omijać miejsce, w którym oddaje się cześć Bogu chrześcijan. Tak czyni Tag:

„Trzeba nadłożyć drogi – mówił jakby do siebie stary Tag – żeby nie przejść obok Kościoła”.

Obok wierzeń wynikających z zasad wyznawanej wiary, istnieją również te, które są tworem tzw. prostej ludowej pobożności. Jedną z nich jest przekonanie o mocy wiążącej się z imieniem człowieka. Nadaje się je przy obrzezaniu. Imię według pojęć starożytnych (także w tradycji biblijnej) stanowi część składową osobowości człowieka, określa go. Stąd wynika zasada: co nie ma imienia - nie istnieje.

Z wypowiedzi żon chasydów, goszczących w austerii starego Taga, dowiadujemy się o licznych sposobach gwarantujących kobiecie płodność. (...) Lekarstwem na bezpłodność jest:

– rodzaj pokarmu:

„Trzeba dobrze karmić męża. (...) Dużo jaj! I do rosołu, i do makaronu”;

– sposób zachowania się:

„Bezdzietna, broń mnie Boże, kobieta, nie może mieć czarnych myśli. (...) Musi być wesoła i ciągle się śmiać”.

Pozostałe recepty, często tworzone przez przywódców religijnych i świątobliwych mężów, są bardziej skomplikowane, oparte na dalekich od wiedzy, aracjonalnych spekulacjach. (...) Chorobę sprowadza na człowieka nie tylko świat rozumiany biologicznie, ale także czyjeś „złe oko”.

Wiara Izraelity wyraża się w jego praktykach religijnych. (...) Najważniejszym świętem regulującym przebieg tygodnia jest szabat. Z tym dniem związane są specjalne przepisy, a jego sprawowanie podkreślone przebogatą oprawą liturgiczną.

Autor powieści galicyjskich przywiązuje dużą wagę do osadzenia przebiegu życia bohaterów w konkretnych, żydowskich realiach. Etapy życia (…) Taga i innych wyznaczają kolejne soboty. W powieściowym świecie trwa nieustająca modlitwa szabatowa, zmieniają się jedynie kapłani. Zgodnie z żydowską tradycją kalendarz notuje kilka ważnych dorocznych świąt. Najważniejsze to: Pesach (Pascha), zwana też Świętem Przaśników. Z tym ostatnim znaczeniem wiąże się tradycja spożywania wyłącznie chleba niekwaszonego. Dlatego też wypieka się tak zwane mace. Kwas musi być usunięty nie tylko z pożywienia, ale z całego domu. Początek Paschy ma charakter typowo rodzinny, stanowi go uroczysta wieczerza czyli seder (porządek). Główną potrawą posiłku są mace. Pascha, wielokrotnie opisywana przez Stryjkowskiego, to święto, w którym radość z wiosennego odrodzenia natury łączy się z tragicznym w swej wymowie wspomnieniem losu narodu żydowskiego, uwolnionego przez Boga z egipskiej niewoli i jego wędrówki przez pustynię.

Przez odczucie smutku, lęku i zagrożenia zdominowana jest atmosfera dwu kolejnych świąt: Nowego Roku (Rosz Haszana) i Dnia Pojednania (Jom Kipur). Nowy Rok rozpoczyna długotrwały czas pokuty. Wiąże się z nim przekonanie, iż Bóg zapisuje w tym dniu w księdze życia każdego człowieka dobre i złe uczynki, pieczętując je wyrokiem życia lub śmierci w Jom Kipur. Wielkiego znaczenia w dzień Nowego Roku nabierają uroczyste modły w synagodze. Żaden Żyd nie może wówczas pozostać w domu.

Między Nowym Rokiem a Jom Kipur rozciągają się „Straszne Dni” przedświąteczne ze „Strasznymi Nocami Przebłagań.” Jest to czas przeznaczony na odbycie pokuty, która może zmienić boże postanowienia. (...) Gospodarz austerii rozmyśla nad fenomenem więzi, jaka łączy w te dnie wszystkich Żydów, niezależnie od tego, czy zachowują w ciągu roku wszystkie pozostałe przepisy nakazane religią, czy już dawno o nich zapomnieli:

„A starsi nagrzeszyli, nagrzeszyli cały rok, Boże! Ty wszystko wiesz! A przed Sądnym Dniem nagle sobie przypominają, że jest Najwyższy na świecie i głośno w bóżnicach od skruchy, i gęsto w domach modlitwy od żalów. Nawet ci, co trzymają się żydowstwa na włosku, adwokaci i lekarze (...) czują niepokój w sercu”.

W świątyni żydowskiej płoną świece śmierci – żydowskie gromnice, umieszczone w garnkach z gliny, modlący się z krzykiem i płaczem występują z ławek i padają na twarz przed świętą księgą Tory.

„Był Sądny Dzień, w przedsionku na kamiennej posadzce płonęły gromnice żydowskie, a wewnątrz jarzyły się świece w garnkach z gliny. (...). Żydzi w pasiastych prześcieradłach, opuszczonych, na oczy srebrnym brzegiem. (...) Rozsunęła się kotara i otwarły drzwiczki żydowskiego tabernakulum. (...) Na to podniósł się wielki krzyk i lament. Modlący się występowali z ławek, ażeby upaść twarzą na ziemię wśród cichych jęków i próśb”.

Świętami przynoszącymi radość są: Sukkot (Święta Szałasów - Kuczek), Purim, Szawuot i Chanukka. Sukkot przedstawione są poprzez zamieszczone w liście syna Taga wiadomości o postawieniu kuczki w innym niż dotychczas miejscu. Eko pisze:

„Na święta Szałasów postawi kuczkę przed domem w ogródku, a nie jak dotąd na podwórzu niedaleko obory.

Sfera sacrum przenika i organizuje życie bohaterów powieści Stryjkowskiego. Tę zasadę autor zaczerpnął z takiego rozumienia wiary, jakie mu przekazano w dzieciństwie. On nie tworzy swej wizji judaizmu, lecz z niego samego wyrasta.

4 Źródło: Beata Łukarska, Religia i obrzędy Żydów polskich w tetralogii galicyjskiej Juliana Stryjkowskiego, „Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury” 1995/1996, t. 5, s. 61–76.