Henryk Sienkiewicz

Potop (fragment)

– A wy, ojcze, pójdziecie z nami, czyli też Helenie zechcecie do puszczy towarzyszyć?

– Ja – odpowiedział pan Zagłoba – czy pójdę? Chybaby mi nogi korzenie w ziemię puściły, wtedy bym nie poszedł, a i to jeszcze prosiłbym kogo, żeby mnie wykarczował. Tak mi się chce szwedzkiego mięsa znowu pokosztować jak wilkowi baraniny. Ha! Szelmy, pludraki, pończoszniki!... Pchły im po łydkach inkursję czynią, więc nogi ich swędzą i przez to w domu usiedzieć nie mogą, jeno do cudzych krajów lezą… Znam ja ich, takich synów, bom jeszcze pod panem Koniecpolskim przeciw nim czynił – a chcecie waszmościowie wiedzieć, kto wziął w jasyr Gustawa Adolfa, to się nieboszczyka pana Koniecpolskiego spytajcie. Nic więcej nie powiem! Znam ja ich, ale i oni mnie znają… Nie może być inaczej, tylko się, szelmy, zwiedzieli, że Zagłoba się zestarzał. Tak? Poczekajcie! Zobaczycie go jeszcze!... Panie! Panie wszechmogący! Czemuś to tak tę nieszczęsną Rzeczpospolitą rozgrodził, że wszystkie świnie sąsiedzkie włażą do niej teraz i trzy najlepsze prowincje już spyskały! Ot, co jest! Ba! Ale któż temu winien, jeśli nie zdrajcy? Nie wiedziała zaraza, kogo brać, i zacnych ludzi pobrała, a zdrajców zostawiła. Dajże Boże jeszcze raz powietrze na pana wojewodę poznańskiego i na kaliskiego, a zwłaszcza na Radziejowskiego z całą rodziną. A jeśli chcesz więcej obywatelów piekłu przysporzyć, to poślij wszystkich tych, którzy onę kapitulację pod Ujściem podpisali. Zestarzał się Zagłoba? Zestarzał? Zobaczycie! Janie! Radźmy prędzej, co czynić, bo już bym chciał na końskim grzbiecie siedzieć!

Henryk Sienkiewicz podczas pracy nad powieściami historycznymi niejednokrotnie sięgał do staropolskich zapisków osobistych – tekstów ulotnych bądź pamiętników. Twórca Trylogii przed napisaniem swoich dzieł bardzo dokładnie przeanalizował język epoki, którą miał opisać. W tym zadaniu pomogło mu też wykształcenie. Jako absolwent Wydziału Filologiczno‑Historycznego Szkoły Głównej Warszawskiej oraz pasjonat historii miał więcej niż potrzebne kompetencje. To jednak nie wszystko, gdyż wielu mu współczesnych nie wierzyło, że będzie w stanie wystarczająco dobrze oddać ducha XVII wieku. Podawano też w wątpliwość jego zdolność do archaizacji, a niektórzy twierdzili nawet, że ta droga jest przed nim zamknięta. Jak o tym myślał Sienkiewicz? Możemy wysłuchać słów samego autora Trylogii, który w liście do przyjaciela opisuje swoje refleksje dotyczące archaizacji. Odsłania także nieco kulis tworzenia tekstów historycznych:

Kochany Mścisławie!

Chciałem, by zatkać Twoją wciąż głodną paszczę, posłać Ci pierwsze arkusze Kronik, ale wyjazd Twój mnie wstrzymuje. Czy wiesz, gdzie mam tych, którzy twierdzą, że nie wyjdę z tej próby? Mam to za sobą, że czytałem bardzo wiele rzeczy z XVI wieku i późniejszych. Owładłem więc językiem, a swoją drogą staram się, by unikać afektacji i rozmaitych wżdy i przedsię nie na miejscu, którymi łata się nieuctwo. Język dawny polega najwięcej na toku, który ma prawie powagę łaciny, nie zaś na sadzeniu dzikimi archaizmami. Jeśli chcesz, nasadzę ich tyle, że nikt nie zrozumie, o co idzie, ale też tyle z tego. Żeby dobrze pisać, potrzeba znać nie tylko Polaków z XVI i XVII w., ale i autorów łacińskich, i przekłady ich dawniej dokonane, bo na nich kształcili się właśnie nasi i duchem ich się przejęli. Potrzeba też umieć odtworzyć sferę pojęć właściwą współczesnym ludziom, co już jest rzeczą intuicji. Czy to potrafię zrobić, to się pokaże, ale z tego, co Ci piszę, możesz zmiarkować, że rozumiem, jak należy robić.

Tak właśnie Henryk Sienkiewicz zapatrywał się na archaizację. Nie same wyrazy, nie ich liczba, a jakość tekstu miała świadczyć o tym, że będzie to powieść historyczna z prawdziwego zdarzenia. Archaizacja jednak nie polega tylko na tym, by w całości przenieść dawny tekst do dzieła współczesnego. To także odpowiednia subtelność we wzbogacaniu powieści w elementy stylizacji. Według Sienkiewicza niezwykle ważny – jeśli nie najważniejszy – jest szyk zdania, a nie same stare wyrazy. Halina Karaś, badaczka języka, tak wypowiada się o tych elementach stylizacji w Potopie:

W archaizacji języka Potopu najważniejsza rola – obok słownictwa – przypada składni. Głównym przedmiotem stylizacji są staropolskie struktury stylistyczno‑składniowe. W porównaniu jednak z oryginalną składnią baroku pisarz uprościł okresy retoryczne, ograniczył użycie inwersji i wielu barokowych ozdobników. Archaizacja polega więc przede wszystkim na naśladowaniu dawnego toku składniowego. Najbardziej wyrazistym wykładnikiem archaizacji w zakresie składni są nawiązania w stylizowanych fragmentach dialogowych i narracyjnych do jednej z najważniejszych cech języka połowy XVII w., tzw. okresów retorycznych, tj. do rozbudowanych, skomplikowanych i kunsztownych struktur stylistyczno‑składniowych. Jako przykład takiej struktury można tu przytoczyć zdanie z narracji, w którym pisarz zastosował obok archaizmów gramatycznych i leksykalnych ulubione środki poetyckie baroku – hiperbolę, nagromadzenie, anaforę, peryfrazy, odzwierciedlające także wyobrażenia społeczne szlachty: Ile było drzew w borach Rzeczpospolitej, ile kłosów kołysało się na jej łanach, ile gwiazd świeciło po nocach między Tatrami a Bałtykiem, tyle wstało przeciw Szwedom wojowników: którzy szlachtą będąc, do miecza a wojny z woli Bożej i przyrodzonego rzeczy porządku się rodzili; którzy skiby pługiem krając, obsiewali ziarnem tę krainę; którzy handlem i rzemiosły po miastach się parali; którzy żyli w puszczach z pszczelnej pracy, z wypalania smoły, z topora lub strzelby; którzy nad rzekami siedząc, rybactwem się trudnili; którzy na stepach koczowali ze stadami – wszyscy chwycili za broń, aby najezdnika z kraju wyżenąć.

Na archaizację u Sienkiewicza składa się zatem wiele czynników, ale najważniejszym jest archaizacja składniowa, czyli odpowiedni sposób budowania zdań przypominających rytmem i melodią takie wypowiedzi, jakie moglibyśmy usłyszeć w XVII wieku. Oczywiście autor nieco je upraszcza, gdyż dokładne przeniesienie mowy staropolskiej mogłoby zaburzyć odbiór tekstu. A najważniejsze dla Henryka Sienkiewicza było to, by dać wypowiedziom bohaterów powieści odpowiedni koloryt, a przy okazji pozostawić tekst jasnym i zrozumiałym dla współczesnego mu czytelnika.