Duch Dziejów

Kiedy pozłota z ramion rzeźb opada,

Kiedy litera z ksiąg prawa opada,

Naga jak oko zostaje świadomość.

Kiedy na metal i strzaskane liście

Ogniami lecą z tomów suche liście,

Nie ma okrycia drzewo zła i dobra.

Kiedy w kartoflach gaśnie skrzydło z płótna,

Kiedy rozdziera się żelazo z płótna,

Jest tylko słoma chat i nawóz krowi.

(…)

Gdzie wiatr zawiewa dymem z krematorium

I dzwoni w wioskach dzwon na Anioł Pański

Przechadza się Duch Dziejów, poświstuje.

Lubi te kraje obmyte potopem,

Bezkształtne odtąd i odtąd gotowe.

Mile mu błyska w opłotkach spódnica

Ta sama w Polsce, w Indiach i Arabii.

(…)

Już go zobaczył i poznał poeta,

Gorszego boga, któremu poddany

I czas, i losy jednodniowych królestw.

Twarz jego wielka jak dziesięć księżyców,

Na szyi łańcuch z nieobeschłych głów.

Bełkotać zacznie i utraci rozum.

Kto mu się skłoni będzie tylko sługą.

Gardzić nim będzie jego nowy pan.

Lutnie i gaje i wieńce laurowe!

Damy, książęta z mitrą, gdzie jesteście!

Was można było ucieszyć pochlebstwem,

Zręcznie w podskoku złapać worek złota.

On żąda więcej. Żąda krwi i ciała.

(…)

Czy ty, co nosisz rozsądny frak Hegla

I lubisz dzikie, wiatrom dane, strony,

Przybrałeś sobie tylko nowe imię?

W zielonej torbie tajne biuletyny.

Poeta słyszy jego śmiech potężny:

Ja im za karę odebrałem rozum.

Nikt nie powstanie przeciw mojej woli.

Jakim wyrazem sięgnąć w to, co będzie,

Jakim wyrazem bronić szczęścia ludzi

- Ono ma zapach ziarnistego chleba –

Jeżeli nie zna poetycka mowa

Miar, jakie późnym potomkom przypadły?

Nas nie uczono. My wcale nie wiemy

Jak w jedno złączyć Wolność i Konieczność.

Dwa ostre brzegi we śnie zwiedza umysł.

Zguba nieziemskich, zguba promienistych,

Niebo szturmując, materią wzgardzili.

W niej ciepło, radość i zwierzęca siła.

Zguba rozważnych, zguba ociężałych.

Gwiazdę zaranną kłamstwami ogłuszą.

Dar, bardziej trwały niż śmierć i natura.

Maria Janion

Krasiński a Hegel

Nie-Boska Komedia Krasińskiego, będąca bardzo późną chronologicznie próbą odrodzenia „tragedii chrześcijańskiej”, czerpie jednocześnie nader ważkie inspiracje z nowszej filozoficznej teorii tragizmu. Narodziny nowożytnego światopoglądu, w którym „sekularyzacja historii” odgrywa tak decydującą rolę, uniemożliwiały już rekonstrukcję dawnej tragedii, opartej na fundamentalnym dla niej zespole wyobrażeń religijnych. Pisząc swą romantyczną „tragedię chrześcijańską”, Krasiński musiał poszukiwać koniecznego dla tragedii systemu wartości nie tylko w chrześcijaństwie, lecz i w filozoficznej teorii tragizmu. Nie idzie tu zresztą o dosłownie rozumiane „wpływy”, które przenikały do dzieła Krasińskiego prawdopodobnie bardzo okrężnymi i pośrednimi drogami, lecz o pewien bliski współczesnym typ struktury tragizmu. Założenie to ujawniało stan romantycznej świadomości i jej zasadnicze konflikty. Zarazem jednak Nie-Boska Komedia była chyba jedną z ostatnich prób tego rodzaju. Wprowadzenie do tragedii transcendentnej koncepcji losu czy bóstwa stawało się bowiem coraz trudniejsze z chwilą, gdy konstytuował się nowożytny historyzm, a więc gdy Bóg został w romantycznym myśleniu wcielony w historię. Zamiast transcendentnego Boga rysuje się wizja immanentnej jego obecności w historii. Proces ten podsumowuje filozofia Hegla. Stając na gruncie podobnej tradycji filozofii historii i pragnąc zarazem napisać „tragedię chrześcijańską”, Krasiński ogromnie utrudniał sobie zadanie. Skazywał się bowiem na interferencję dwóch odmiennych i wyłączających się ciągów rozumowania: chciał być chrześcijaninem i historystą zarazem. Nie-Boska Komedia jest zatem próbą „chrześcijańskiej tragedii”. (…) Typ struktury tragizmu Nie-Boskiej Komedii oparty jest na – zbliżonym do wyobrażeń heglowskich – przekonaniu cząstkowości, niepełności, względności racji przeciwstawnych, zwalczających się bohaterów tragicznych. Ich katastrofa pozwala na triumf pojednawczej prawdy uniwersalnej, występującej przeciw absolutyzacji stanowisk cząstkowych. (…) Obydwaj bohaterowie (Nie‑Boskiej komedii) muszą zginąć przede wszystkim dlatego, że każdy z nich reprezentuje tylko rację niepełną, ułomną. Hrabiego Henryka, który wciela tragizm ginącej klasy, zmiecie rewolucja. Pankracego, triumfującego na ruinach starego świata, powali groźna wizja Chrystusa‑sędziego, karzącego szaleństwo i jednostronność ludzkiego buntu. Moment, w którym zarówno hrabia Henryk, jak i Pankracy uświadamiają sobie jednostronność i cząstkowość własnych racji, stanowi jednocześnie moment ich upadku. Obydwaj bohaterowie umierają samotni i potępieni za swe zbrodnie – jednak po wypełnieniu swej misji w świecie historycznym.