Źródła

R1afiN1Kzoaks

Ilustracja przedstawia cytat w ramce. Treść cytatu: Każda filozofia jest myślą swego czasu. Georg Wilhelm Fryderyk Hegel.

R8Cmtg30Grt6u1

Ilustracja animowana. Przedstawia trójkąt Sierpińskiego (znany też jako uszczelka Sierpińskiego), czyli jeden z najprostszych fraktali. Trójkąt Sierpińskiego otrzymuje się w następujący sposób: w trójkącie równobocznym łączy się środki boków, dzieląc go w ten sposób na cztery mniejsze trójkąty. Trójkąt środkowy usuwa się (bez boków), a wobec trzech pozostałych trójkątów działanie się powtarza, dzieląc każdy z nich na cztery mniejsze trójkąty, usuwając środkowy (bez boków), a wobec pozostałych czynności się powtarzają. Punkty, które nigdy nie zostaną usunięte, tworzą trójkąt Sierpińskiego. System Hegla jest często przedstawiany w postaci Trójkąta Sierpińskiego ze względu na jego skłonność do grupowania pojęcia według triad. Jednak sam Hegel określa ten system jako „krąg kręgów”.

Filozofia Hegla jest kontynuacją tzw. klasycznej (idealistycznej) filozofii niemieckiej, którą zapoczątkował krytycyzm Immanuela Kanta, a rozwinął Johann Gottlieb Fichte jako odkrywca „Ja absolutnegoabsolutabsolutnego”. Podstawowe pytanie postawione przez Hegla dotyczyło relacji pomiędzy podmiotem a przedmiotem, ujętej poprzez metodę transcendentalną. Metodzie tej, którą posługiwali się jego poprzednicy, zarzucił subiektywizm, niemożność zniesienia na jej gruncie opozycji pomiędzy podmiotem a przedmiotem, a także niemożność uwzględnienia tzw. wytworów duchowychduchduchowych, czyli nauki, moralności i religii. W rezultacie metodę poprzedników Hegel odrzucił. Nawiązując z kolei do koncepcji Friedricha Wilhelma Josepha Schellinga, dotyczących rozumienia świata wypełnionego przeciwieństwami, które w konsekwencji ulegają zniesieniu (niwelacji), Hegel określił przeciwieństwo jako przejście w to, co inne (stawanie się innym), czego efektem jest pojawianie się nowych idei (myśli, przekonań, wartości). Sensowność powstałej nowej idei podmiot rozpoznaje, według filozofa, w jej odniesieniu do świata, pojmowanego przez Hegla jako dynamiczna i autonomiczna całość; rozpoznanie to określa Hegel jako „zapośredniczenie”, a jego wynikiem jest dotarcie do prawdy.

Wpływ i recepcja

Hegel pozostawił po sobie uczniów, tzw. szkołę heglowską, która zajmowała się nie tylko kontynuacją i popularyzacją myśli mistrza. Wyodrębniły się w niej dwa odłamy: tzw. prawica i lewica heglowska. Przedstawiciele pierwszej z nich pozostali wierni doktrynom filozofa, przede wszystkim w odniesieniu do jego koncepcji teologicznych, podkreślając ich zgodność z doktryną chrześcijaństwa, a także w aspekcie społeczno‑politycznym kontynuowali poglądy aprobujące istniejący porządek politycznoprawny i w zasadzie nie wnieśli do historii filozofii niczego nowego. Przedstawiciele lewicy (młodohegliści) rozwijali poglądy Hegla, akcentując panteistyczny aspekt jego doktryny i, przeciwstawiając ją tradycji teologicznej, krytykowali jednocześnie aktualny porządek polityczny, widząc w heglizmie postulaty budowania nowego, lepszego świata. Wśród nich należy wymienić Dawida Friedricha Straussa, Ludwiga Feuerbacha, a także początkowo Karola Marksa i Fryderyka Engelsa.

RR3FveuL9XDn6

Ilustracja przedstawia cytat w ramce. Treść cytatu: Sowa minerwy wylatuje dopiero z zapadającym zmierzchem. Georg Wilhelm Fryderyk Hegel.

Heglizm był krytykowany jeszcze za życia Hegla m.in. przez Schellinga i Schopenhauera. Z najostrzejszą jednakże krytyką wystąpili realiści: Johann Friedrich Herbart i jego zwolennicy. Warto podkreślić, że heglizm odegrał istotną rolę w kształtowaniu się marksizmu, którego twórcy (Marks, Engels) przejęli od Hegla metodę dialektycznądialektykadialektyczną, tyle że zastosowali ją do opisu nie świata ducha, ale świata materialnego. Przeniknęło także do marksizmu pojęcie alienacji. Współcześnie trudno byłoby mówić o heglizmie jako „uprawianym” kierunku filozoficznym, jednakże inspirację myślą Hegla odnajdziemy w wielu współczesnych pracach filozoficznych, których podstawą jest myślenie w kategoriach historycznych czy socjologicznych; wśród licznych można wymienić Györgya Lukácsa, Theodora Adorna, Herberta Marcuse'a, związki z heglizmem wykazują także takie kierunki, jak strukturalizm czy dekonstrukcjonizm.

Hegel w Polsce

Heglizm był doktryną, której oddziaływanie miało szeroki zasięg, w tym także w Polsce, szczególnie w kręgu myślicieli związanych z mesjanizmemmesjanizmmesjanizmem. W wykładach Hegla w Berlinie uczestniczył Adam Mickiewicz. Interesowali się heglizmem Słowacki i szczególnie Krasiński, echa idei Hegla odnaleźć można w twórczości Norwida. Hegel wywarł duży wpływ na poglądy takich filozofów jak: Józef Maria Hoene‑Wroński, Bronisław Trentowski, Karol Libelt, Józef Kramer. Na szczególną uwagę zasługuje August Cieszkowski, postulujący, wbrew Heglowi, włączenie do systemu refleksji nad przyszłością, która, jako synteza dawnej uczuciowości i współczesnej refleksyjności miała zrodzić czyn zmierzający do przekształcania świata. Do jego rozważań nawiązał z kolei Edward Dembowski, który uznał proces dziejowy jako swego rodzaju „twórczość”, tj. spontaniczną działalność ludu będącego najważniejszym czynnikiem historycznego postępu.

RYDo3l6J7ZjrT

Ilustracja przedstawia cytat w ramce. Treść cytatu: Był tylko jeden taki, co mnie zrozumiał. A i ten mnie nie zrozumiał. Georg Wilhelm Fryderyk Hegel.

Hegel w literaturze i kulturze

Filozofia Hegla oddziałała mocno na twórców różnych epok, przede wszystkim jednak na romantyków. Koncepcja zmierzającego ku wolności ducha zapłodniła umysły wielu twórców, którzy próbowali w swych utworach odnajdywać sens dziejów, poszukiwać celu historii ludzkości. Dla literatury polskiej okresu romantyzmu ważne stały się idee wolnościowe, możliwość powiązania myśli Hegla z ideami mesjanicznymi. I tak w Dziadach Mickiewicz (chociaż deklarował się jako przeciwnik heglizmu) zawarł ideę, która cierpienia narodu polskiego łączyła z wizją przyszłego zbawienia całej ludzkości. W swej twórczości mistycznej Słowacki, od Genezis z Ducha po Króla Ducha, rozwijał wizję realizowania się ostatecznego celu historii, który określił jako „przeanielenie” (a więc wyzbycie się materialności i powrót do jedności z Bogiem), poprzez ofiary i cierpienia. Krasiński w Nie‑Boskiej komedii nawiązywał do Heglowskiej koncepcji tragizmu. Norwid nakreślił w Promethidionie historiozofię przyszłego zbawienia ludzkości poprzez powiązaną z ideałem piękna pracę. Idee Hegla powrócą w okresie Młodej Polski jako nawiązanie do romantyzmu (neoromantyzm), np. w dramatach Stanisława Wyspiańskiego. Zaznaczą także swoją obecność w katastroficznych utworach okresu międzywojennego. Warta odnotowania jest polemika z heglizmem w twórczości Czesława Miłosza (np. w Traktacie poetyckim), poety, który w Zniewolonym umyśle, pisząc o fascynacji intelektualistów ideologią stalinowską, użyje określenia „ukąszenie heglowskie”.

Słownik