Z historii przedwojennego ruchu narodowego

Kształtowanie się polskiego ruchu narodowego było próbą odpowiedzi na warunki polityczne, jakie zaczęły kształtować się na ziemiach polskich pod koniec XIX wieku. Był ruchem alternatywnym wobec budujących swoje struktury na jedności klasowej socjalistach i ludowcach, stawiając na pierwszym planie przynależność narodową.

Jego początki nie są jednak związane z ziemiami polskimi. Zalążkiem późniejszej endecji była utworzona w Szwajcarii przez Zygmunta Miłkowskiego w 1887 roku Liga Polska i powstały z jej inspiracji Związek Młodzieży Polskiej Zet z Zygmuntem Balickim na czele. To właśnie ci dwaj ideolodzy, do których już wkrótce dołączył symbol polskich nacjonalistów – Roman Dmowski, stworzyli podstawy polskiego ruchu narodowego.

Jeszcze w XIX wieku stał się on ugrupowaniem politycznym – Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym, partią o charakterze masowym. Zyskał szczególnie dużą popularność w zaborze pruskim, gdzie prócz haseł uznających naród za najwyższą wartość, prezentował wyraźny antyniemiecki charakter.

Poglądy narodowe i nacjonalistyczne zostały najpełniej wyrażone w pracy Romana Dmowskiego „Myśli nowoczesnego Polaka”. Stały się one wkrótce podstawą ideologii całego polskiego ruchu narodowego. To tam Dmowski dowodził, jakie powinny być obowiązki każdego Polaka i co powinna oznaczać przynależność do narodu polskiego. W 1903 roku pisał:

„Jestem Polakiem – to słowo w głębszym rozumieniu wiele znaczy. Jestem nim nie dlatego tylko, że mówię po polsku, że inni mówiący tym samym językiem są mi duchowo bliżsi i bardziej dla mnie zrozumiali, że pewne moje osobiste sprawy łączą mnie bliżej z nimi, niż z obcymi, ale także dlatego, że obok sfery życia osobistego, indywidualnego znam zbiorowe życie narodu, którego jestem cząstką, że obok swoich spraw i interesów osobistych znam sprawy narodowe, interesy Polski, jako całości, interesy najwyższe, dla których należy poświęcić to, czego dla osobistych spraw poświęcić nie wolno”.

W momencie odrodzenia się Polski po 123 latach niewoli endecja była najlepiej zorganizowanym i najsilniejszym stronnictwem. Przewodziła prawej stronie sceny politycznej, ale nie tylko. Ze względu na pozycję Romana Dmowskiego stojącego na czele Komitetu Narodowego Polskiego, uznanego przez mocarstwa za jedyne, oficjalne przedstawicielstwo Polski na arenie międzynarodowej, miała realny wpływ na kształt naszego państwa w czasie obrad konferencji pokojowej.

Dmowski od samego początku próbował zjednoczyć pod swoim przewodnictwem wszystkie siły polityczne o charakterze narodowym. Powołany w 1919 roku Związek Ludowo-Narodowy aż do roku 1926 odgrywał jedną z najważniejszych ról w parlamencie, a jego członkowie kilkukrotnie wchodzili w skład rządów II Rzeczypospolitej.

Najpoważniejszym kryzysem, z jakim w pierwszych latach niepodległej Polski musieli zmierzyć się działacze narodowi, była przegrana Maurycego Zamoyskiego w pierwszych wyborach prezydenckich. Rozpoczęta przez radykalne grupy endeckie kampania propagandowa przeciwko nowemu prezydentowi Gabrielowi Narutowiczowi, oskarżająca go o wybór dzięki głosom mniejszości narodowych, doprowadziła do jego zabójstwa dokonanego przez fanatycznego nacjonalistę. Część opinii publicznej obarczyła wówczas obóz narodowo-demokratyczny moralną odpowiedzialnością za ten czyn. Zresztą wielu działaczy narodowych nie kryło sympatii dla mordercy, widząc w nim obrońcę narodu i otwarcie nazywając bohaterem.

Gruntowne zmiany zaszły w 1926 roku, kiedy to Związek Ludowo-Narodowy utracił możliwość uczestniczenia w pracach parlamentu. Zamach majowy Piłsudskiego i przejęcie władzy przez jego środowisko doprowadziły do powstania Obozu Wielkiej Polski. Jego celem była działalność propagandowa i wychowawcza. Nastąpiła wtedy również radykalizacja części środowiska endeckiego, skupionego wokół młodych działaczy: Jana Mosdorfa i Bolesława Piaseckiego. W kolejnych latach stanęli oni na czele najbardziej radykalnego ugrupowania Obozu Narodowo-Radykalnego i jego odłamów, głosząc skrajne antykomunistyczne i antysemickie hasła. Prowadzili przy tym działalność bojówkarską, a nawet terrorystyczną. Demolowali sklepy, organizowali zamachy i podkładali bomby w czasie pokojowych manifestacji żydowskich.

Najbardziej widocznym przejawem aktywności narodowców były działania przeciwko mniejszościom narodowym, a przede wszystkim przeciw Żydom. Już od początku lat dwudziestych endecja domagała się ograniczenia odsetka młodzieży żydowskiej wśród studentów, czyli wprowadzenia zasady numerus clausus lub nawet całkowitego zakazu studiowania dla niechrześcijan – numerus nullus. Część studentów sympatyzujących ze Stronnictwem Narodowym zmuszała słuchaczy pochodzenia żydowskiego do siadania z dala od Polaków, tworząc getto ławkowe, a nawet nie dopuszczała ich do udziału w wykładach.

Podobne działania prowadzone były również na innych polach. Narodowa Demokracja i jej sympatycy otwarcie nawoływali do bojkotu żydowskich sklepów i zakładów. Stan ten pogłębił się jeszcze bardziej w latach trzydziestych w wyniku wielkiego kryzysu. Często dochodziło do bójek między grupami polskimi i żydowskimi oraz poważniejszych rozruchów. Sprzyjała temu zakrojona na szeroką skalę propaganda nacjonalistyczna w imię hasła „Polska dla Polaków”.