Przeczytaj
Ruch nacjonalistyczny zaczął się kształtować w krajach europejskich na przełomie lat 80. i 90. XIX w. Zastanów się, co mogło być tego przyczyną.
Upadek powstania styczniowego i represje, jakie dotknęły Królestwo Polskie, sprawiły, że wśród Polaków zapanowało przekonanie o konieczności odłożenia w czasie marzeń o wyzwoleniu i odzyskaniu niepodległości. Sytuacja ta zaczęła się zmieniać w latach 80. XIX w., wraz z upowszechnianiem się ruchów socjalistyczno‑niepodległościowych. Wśród młodych działaczy politycznych, którzy wyżej niż jedność klasową stawiali naród i jego tradycję, zaczęły dominować hasła niepodległościowe.
Od Ligi Polskiej do Stronnictwa Narodowo‑Demokratycznego
Początki polskiego ruchu narodowego związane są z Ligą Polską założoną w 1887 r. przez osiadłego w Szwajcarii pisarza i publicystę Zygmunta Miłkowskiego. Program Ligi opierał się na poglądach zawartych w jego książce Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym. Program ten był spójny z zapatrywaniami młodych działaczy, skupionych wokół Związku Młodzieży Polskiej – ZET. Organizacja ta zrzeszała studentów warszawskich uczelni. Na jej czele stanął Zygmunt Balicki. Była to organizacja konspiracyjna, a głównymi jej działaczami byli Roman Dmowski i Ludwik Popławski.
Członkowie Związku Młodzieży Polskiej, zawiedzeni biernością Ligi Polskiej w 1893 r., utworzyli nową organizację – Ligę Narodową. Jej program, oparty na egoizmie narodowym i krytyce walki „za naszą i waszą wolność”, został sformułowany przez Romana Dmowskiego w Naszym patriotyzmie (1893).
ojczyzna to przede wszystkim naród, a potem państwo: bez narodu nie ma państwa. Czy zgadzasz się z takim stwierdzeniem? Uzasadnij swoją odpowiedź.
W 1897 r. w elitarnej dotąd Lidze Narodowej zaszły zmiany. Organizacja, chcąc dotrzeć do szerokich mas, przekształciła się w Stronnictwo Narodowo‑Demokratyczne (nazywane potocznie endecjąendecją). Roman Dmowski opublikował w 1903 r. Myśli nowoczesnego Polaka, które stały się podstawą ideologii polskiego ruchu narodowego.
Początkowo Stronnictwo działało na wpół legalnie, ale wraz ze zmianami polityki rosyjskiej od 1905 r. w pełni rozwinęło swoją aktywność na ziemiach Królestwa Polskiego. Sprawiło to, że już w roku 1907 Roman Dmowski został wybrany do II Dumy Rosyjskiej, gdzie objął funkcję przewodniczącego Koła Polskiego. W rezultacie na początku XX w. endecja stała się najsilniejszym, najbardziej wpływowym i najlepiej zorganizowanym polskim ruchem politycznym.
Narodowcy za podstawę swoich poglądów przyjęli uznanie narodu za najwyższą wartość i podporządkowanie wszelkich działań jego dobru. Krytykując ideę powstań i wzywając do międzyzaborowego solidaryzmu (wszechpolskość), uzasadniali walkę z aspiracjami innych narodów mogących zagrozić polskiemu interesowi. W celu pozyskania rodaków dla idei narodowej prowadzono szeroko zakrojoną akcję agitacyjną i werbunkową. Wydawano „Przegląd Wszechpolski” i skierowanego do ludności wiejskiej „Polaka”, a także utworzono Towarzystwo Oświaty Narodowej, którego celem miało być krzewienie oświaty i umacnianie tożsamości narodowej.
Ruch narodowy w czasach rządów parlamentarnych II RP
W chwili odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. Stronnictwo Narodowo‑Demokratyczne miało najsilniejszą pozycję na prawej stronie sceny politycznej. Podjęło więc próbę zjednoczenia wokół siebie wszystkich prawicowych i centrowych ugrupowań z trzech zaborów. Rezultatem tego było utworzenie po wyborach do sejmu w 1919 r. Związku Ludowo‑Narodowego, przekształconego później w Stronnictwo Narodowe (1928). Była to odpowiedź na potrzeby nowych warunków politycznych, czyli legalnej działalności parlamentarnej. Główną rolę w związku do 1926 r. odgrywał Stanisław Grabski, a samo ugrupowanie kilkukrotnie współtworzyło rządy z ludowcami i chadekami.
Przełomem w polityce i funkcjonowaniu ruchu narodowego był zamach majowy Józefa Piłsudskiego z 1926 r. Związek Ludowo‑Narodowy wraz z Romanem Dmowskim opowiedział się po stronie legalnie wybranego rządu Wincentego Witosa. Przejęcie władzy w Polsce przez sanację wywróciło scenę polityczną kraju do góry nogami. Narodowcy z powodu utraty możliwości uczestniczenia w pracach parlamentu dla poparcia swoich interesów politycznych utworzyli w grudniu 1926 r. Obóz Wielkiej Polski (OWP). Na jego czele stanął Roman Dmowski. Organizacja ta miała prowadzić pozaparlamentarną działalność polityczną oraz stać na straży interesu narodowego, czego wyrazem było głoszone hasło „Polska dla Polaków”. Główną grupą wpływającą na charakter Obozu Wielkiej Polski byli młodzi działacze sympatyzujący z ideologią faszystowską. Odrzucali oni demokrację i domagali się zorganizowania społeczeństwa na podobieństwo wojska. Dopuszczali się jednocześnie agresywnych zachowań wobec polskich Żydów – napadali na żydowskie sklepy, atakowali żydowskich studetnów, brali udział w antyżydowskich zamieszkach ulicznych. Takie działania doprowadziły do delegalizacji tego ugrupowania w 1933 r. przez władze sanacyjne.
Mimo niesprzyjającej sytuacji politycznej Roman Dmowski podejmował kolejne próby konsolidacji zwolenników idei narodowej. Do roku 1934 przewagę w Stronnictwie Narodowym mieli „starzy”, czyli zwolennicy demokracji parlamentarnej z ograniczonymi prawami mniejszości narodowych, prawami obywatelskimi i rządami elity narodowej. Po delegalizacji Obozu Wielkiej Polski w skład stronnictwa weszła również część jego działaczy, którzy od 1935 r. stali się głównymi decydentami. Wprowadzili oni w stronnictwie zasady charakterystyczne dla organizacji, z której się wywodzili: umundurowanie, odznakę w postaci Mieczyka Chrobrego i okres kandydacki. Konsekwencją tego było przejecie metod OWP w sferze działań taktycznych. Członkowie organizacji zaczęli posługiwać się bojówkami, pikietować sklepy żydowskie, wprowadzać getto ławkowe na uczelniach. W swoich działaniach mieli poparcie Romana Dmowskiego, który w wewnętrznych sporach stanął po stronie młodych. Ich celem było stworzenie państwa, gdzie rządy sprawowałaby katolicko‑narodowa elita.
II wojna światowa
Okres II wojny światowej przerwał funkcjonowanie większości ugrupowań narodowych. Ich działacze podjęli polityczną i zbrojną walkę z okupantami. Stronnictwo Narodowe, będące w momencie wybuchu wojny największą polską partią polityczną, aktywnie uczestniczyło w działaniach rządu RP na uchodźstwie oraz w Delegaturze Rządu na Kraj.
Mimo otwartej postawy antysemickiej, w przeciwieństwie do innych nacjonalistycznychnacjonalistycznych ugrupowań w Europie, kolaborację z hitlerowcami podjęła tylko nieliczna grupa wywodząca się z Ruchu Narodowo‑Radykalnego Falanga. Większość nacjonalistów walczyła w podziemiu, dołączając do Armii Krajowej lub wstępując w szeregi utworzonej w 1942 r. narodowej organizacji wojskowej – Narodowych Sił Zbrojnych. W jej oddziałach w szczytowym okresie walczyło ponad 75 tys. osób.
Czasy Polski Ludowej
W powojennej Polsce organizacje o nurcie narodowym podzieliły się na skłonne do współpracy z rządem i kontynuujące walkę zbrojną aż do momentu wyzwolenia i odbudowy niepodległego kraju. Podobnie jak większość organizacji o nacjonalistycznym zabarwieniu, Stronnictwo Narodowe zostało zdelegalizowane. Jedynym z liderów ruchu narodowego, który podjął się współpracy z komunistami, był przywódca dawnego Ruchu Narodowo‑Radykalnego Falanga – Bolesław Piasecki. Współtworzył on ruch katolików świeckich, popierający władze komunistyczne, oraz stanął na czele Stowarzyszenia „Pax”, za pomocą którego władza ludowa próbowała rozbić polski Kościół katolicki.
Zmiany zachodzące w PRL‑u sprawiły, że wśród sympatyków i działaczy ruchu narodowego znalazła się grupa (Maciej i Jędrzej Giertychowie), która aktywnie krytykowała opozycję demokratyczną, popierając decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego przez generała Wojciecha Jaruzelskiego i jego politykę.
III RP
Po odzyskaniu przez Polskę niezależności w 1989 r. również środowiska narodowe starały się zaznaczyć swoją obecność na scenie politycznej. Jeszcze w tym samym roku została założona przez Romana Giertycha Młodzież Wszechpolska – organizacja o charakterze nacjonalistycznym, odwołująca się do tradycji przedwojennej endecji i myśli Romana Dmowskiego. Swoją obecność w polityce zaznaczyło Zjednoczenie Chrześcijańsko‑Narodowe (ZChN), które na początku lat 90. brało udział w sprawowaniu władzy, a jego przewodniczący, Wiesław Chrzanowski, pełnił funkcję Marszałka Sejmu RP. W późniejszych latach największe poparcie zdobyła utworzona w 2001 r. Liga Polskich Rodzin, współrządząca w latach 2005–2007, oraz mający być platformą organizacji narodowych i nacjonalistycznych Ruch Narodowy, którego prezesem został Robert Winnicki.
Słownik
Narodowa Demokracja, polskie prawicowe ugrupowanie polityczne utworzone pod koniec XIX w.
pogląd głoszący wyższość jednego narodu nad innymi
zapis prawny ograniczający lub uniemożliwiający Żydom wykonywanie pewnych zawodów i członkostwo w organizacjach; był propagowany przez skrajne organizacje nacjonalistyczne, np. Obóz Narodowo‑Radykalny