[początek audiobooka]

Zbigniew Herbert bywa nazywany poetą kultury i poetą moralistą, a także (choć sam wzbraniał się przed takim określeniem) współczesnym klasycystą. Małgorzata Mikołajczak, autorka obszernego wstępu do „Wyboru poezji” Herberta, tak charakteryzuje podstawowe wyznaczniki tego wybitnego twórcy:

Świat poetycki Herberta jest osadzony na fundamencie wartości, a jego horyzont [...] zakreślają uniwersalia: piękno, dobro, prawda. „Oczywiście: piękno w wymiarze metafizycznym, tożsame z dobrem. [...]”. Tradycyjny ideał [...] przejawia się w charakterystycznym sprzęgnięciu etyki i estetyki; „wartości estetyczne łączą się tu, częściowo wyrastają – z etycznych” [...]. Herbert [...] za podstawową funkcję kultury uważał „budowanie tablic wartości, ustalanie ich hierarchii, to znaczy świadomy moralny ich wybór z wszystkimi życiowymi i artystycznymi konsekwencjami, jakie z tym są związane”. Z tego względu dobry artysta to, zdaniem poety, taki pisarz, który uświadamia sobie wagę postawy moralnej i uparcie, bezkompromisowo stara się wytyczać granicę między dobrem a złem. Cechę tę Herbert nazywał charakterem, twierdząc: „Talent jest rzeczą cenną, ale bez charakteru marnieje.

Potrzeba istnienia kodeksu moralnego wynika jednak nie tylko z przesłanek etycznych; ma inne jeszcze uzasadnienie, rzec można – psychologiczno‑egzystencjalne. Znajdujemy je w eseju „Akropol i duszyczka”, w którym Herbert stawia następującą diagnozę:

Jednym z grzechów śmiertelnych kultury współczesnych jest to, że małodusznie unika ona frontalnej konfrontacji z wartościami najwyższymi. A także aroganckie przeświadczenie, że możemy się obyć bez wzorów (zarówno etycznych, jak i moralnych) [...]. Dlatego właśnie odrzucamy pomoc tradycji, brniemy w naszą samotność, grzebiemy w ciemnych zakamarkach opuszczonej duszyczki.

Źródło: Małgorzata Mikołajczak, Wstęp, [w:] Zbigniew Herbert, Wybór poezji, wstęp i oprac. M. Mikołajczak, Wrocław 2018, s. LIII‑LIV.

Mikołajczak wyjaśnia również, skąd Zbigniew Herbert czerpie swoje przeświadczenie o konieczności łączenia piękna z dobrem, sztuki z prawdą. Moralista okazuje się też znawcą całej tradycji kultury, twórcą sięgającym do dorobku ludzkości:

Mistrzów, nauczycieli, przewodników w życiu Herberta było [...] więcej, o wielu z nich dowiadujemy się z jego wierszy. Jest wśród nich chasydzki rabin Nachman z Bracławia [...] i katolicki [...] pisarz Thomas Norton [...]. Inną kategorię autorytetów uosabiają bohaterowie legendarni, historyczni, literaccy, tacy jak Hektor, Roland, Marek Aureliusz, Tukidydes – w ich postawach zostały utrwalone pożądane wzorce osobowe i etyczne. Odrębną jeszcze grupę stanowią wielcy artyści – zarówno ci, których Herbert bezpośrednio przywoływał w swych tekstach [...], jak i autorzy anonimowi. [...] Gdyby na podstawie wypowiedzi poetyckich ustalać horyzont etyczny liryki Herberta, to obejmowałby on przede wszystkim krąg filozofii starożytnej (głównie stoicyzm) [...] oraz – połączoną z poglądami filozoficznymi – sferę wartości judeochrześcijańskich.

Źródło: Małgorzata Mikołajczak, Wstęp, [w:] Zbigniew Herbert, Wybór poezji, wstęp i oprac. M. Mikołajczak, Wrocław 2018, s. LVI‑LVIII.

W opracowaniu autorstwa Mikołajczak pojawiają się słowa kojarzące poezję Herberta z religią chrześcijańską. On sam mówił o grzechach współczesnych ludzi, natomiast badaczka wspomniała wartości judeochrześcijańskie. Czy wobec tego można nazwać Zbigniewa Herberta twórcą chrześcijańskim? Nie zgadzają się na to uczeni interpretujący dokonania zmarłego w 1998 r. pisarza, jednak Mikołajczak nie pomija milczeniem licznych odwołań do kultury judeochrześcijańskiej u Herberta:

Herbert uparcie powraca do kluczowych momentów chrześcijańskiej historii zbawienia, drąży temat upadku i ofiary. Biblia stanowi dla poety konstytutywny element myślenia o świecie, ona też wyznacza podstawową sferę odniesień dla recepcji negatywnej: polemicznie rozwijanych wyobrażeń raju, duszy, aniołów i piekła. [...] Tak w wierszach, jak i w listach oraz wypowiedziach publicystycznych daje wyraz postawie odbiegającej od katolickiej ortodoksji. Wyróżniki tej postawy to silne przekonanie o „świętych obcowaniu” [...] oraz niewiara w zmartwychwstanie. Cechą dystynktywną [...] jest też stała obecność aniołów, które [...] są cielesne, „niewypierzone”, słabo związane z duchową tradycją judeochrześcijańską i najgłębiej ludzkie. Ich wizerunki wyrażają sprzeciw wobec zakorzenionych w tradycji obrazów raju, nieludzkiej wizji zaświatów.

Źródło: Małgorzata Mikołajczak, Wstęp, [w:] Zbigniew Herbert, Wybór poezji, wstęp i oprac. M. Mikołajczak, Wrocław 2018, s. CIV‑CV.

Czy w wierszach Herberta widać szczególną skłonność do którejś z ksiąg biblijnych bądź postaci w nich opisanych? Badacze także i w tym przypadku dają negatywne odpowiedzi, co potwierdza kolejny cytat pochodzący z opracowania Mikołajczak:

Sfera odniesień do Pisma Świętego i tradycji judeochrześcijańskiej jest [...] u Herberta bardzo rozległa (dotyczy Starego Testamentu, zwłaszcza Księgi Rodzaju, Księgi Izajasza i Księgi Psalmów, Ewangelii, Apokalipsy oraz obrzędowości), obejmuje szereg różnego typu nawiązań: cytatów, kryptocytatów, parafraz, aluzji, reminiscencji. I obok odwołań do antyku stanowi największe źródło poetyckich wątków i motywów. Wśród biblijnych postaci w wierszach Herberta spotkać można Boga Ojca, Chrystusa i aniołów, a także Matkę Boską, Izaaka, Kaina, Jonasza, Izajasza, Judasza, Tomasza, Piłata.

Źródło: Małgorzata Mikołajczak, Wstęp, [w:] Zbigniew Herbert, Wybór poezji, wstęp i oprac. M. Mikołajczak, Wrocław 2018, s. CV‑CVI.

Małgorzata Mikołajczak podkreśla, że odwołania do Biblii pozwalają Herbertowi nie tylko na wprowadzanie rozważań o charakterze etycznym, ale towarzyszą też refleksjom autotematycznym. To one właśnie pojawiają się w wierszu zatytułowanym Książka:

Charakterystyczne dla Herberta jest sytuowanie motywów biblijnych wobec sztuki i rozważań na temat roli artysty. [...] Historia zapisana w dwóch pierwszych księgach Starego Testamentu oraz w dopełniających je Ewangeliach i Apokalipsie zawiera jeden z podstawowych dla Herberta scenariuszy losu rodzaju ludzkiego i pojedynczego człowieka. Nieprzypadkowo bohater wiersza „Książka” z uporem i wciąż na nowo wraca do początków lektury: „Od pół wieku tkwię po uszy w Księdze pierwszej rozdział trzeci wers VII”. Jeśli przytoczoną lokalizację odnieść do Biblii, to nurtujący poetę fragment brzmi: „A wtedy otworzyły się im oczy i poznali, że są nadzy; spletli więc gałązki figowe i zrobili sobie przepaski” (Rdz 3,7), i odnosi się do istoty oraz skutków „pierwszego upadku” – wydarzenia przywoływanego w wierszach Herberta w różnych przypadkach.

Ostatnie przytoczone zdania „Wstępu” do „Wyboru poezji” Herberta pozwalają uzmysłowić sobie, że analizę „Książki” należy łączyć z niemal całą jego twórczością. Poeta w wielu tekstach pokazywał, jakie są konsekwencje utraty przez człowieka niewinności oraz zatracenia moralnych drogowskazów.

Źródło: Małgorzata Mikołajczak, Wstęp, [w:] Zbigniew Herbert, Wybór poezji, wstęp i oprac. M. Mikołajczak, Wrocław 2018, s. CVII‑CVIII.

Słownik