Krótki przegląd polskiej poezji renesansowej warto zacząć od rymowanki Mikołaja Reja, która udowadnia, że nie bez powodu nadano mu tytuł ojca literatury polskiej.

A niechaj narodowie wżdy postronni znają,

iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają.

Zacytujmy również fragment innego, bardzo znanego dzieła mistrza Reja, świadczący o tym, że ówczesne spory religijne nie były mu obce. Oto wypowiedź Pana z Krótkiej rozprawy między trzema osobami…

[...] Miły wójcie, cóż się dzieje?

Aboć się ten ksiądz z nas śmieje?

Mało śpiewa, wszystko dzwoni,

Msza nie była jako łoni.

Na naszym dobrym nieszporze

Już więc tam swą każdy porze:

Jeden wrzeszczy, drugi śpiewa,

A też jednak rzadko bywa.

Jutrzniej, tej nigdy nie słychać,

Podobno musi zasypiać;

Odśpiewa ją czasem sowa,

Bo więc księdzu cięży głowa.

A wżdy przed się jednak łaja,

Chocia mało nauczają.

Ano wie Bóg, za tą sprawą

Obrócim li się na prawą?

Bychmy jedno na lewicy

I z księdzem nie byli wszytcy.

Jednak spośród wszystkich ludzi pióra polskiego renesansu największą sławę zdobył bez wątpienia Jan Kochanowski. Jego twórczość jest bardzo bogata i zróżnicowana, oto jej fragmenty. Zacznijmy od fraszki, która prezentuje ideał życia Kochanowskiego.

„Na dom w Czarnolesie"

Inszy niechaj pałace marmurowe mają

I szczerym złotogłowiem ściany obijają,

Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe ojczystym,

A Ty mię zdrowiem opatrz i sumieniem czystym,

Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością,

Obyczajami znośnymi, nieprzykrą starością.

W twórczości Jana Kochanowskiego ważne miejsce zajmuje poezja patriotyczna. Jej doskonałym przykładem jest Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów. Poeta wyraża w niej głębokie oburzenie na szlachtę, która obojętnie patrzy na poniżenie Rzeczypospolitej i uchyla się od materialnych ofiar na rzecz obrony kraju, mimo że sama opływa w dostatki. Autor kończy swój utwór groźnie pobrzmiewającą przepowiednią:

Cieszy mię ten rym: „Polak mądr po szkodzie”;

Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie,

Nową przypowieść Polak sobie kupi,

Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.

Najbardziej przejmującymi, bo przesyconymi głęboką rozpaczą po śmierci córki, utworami Kochanowskiego były Treny. Posłuchajmy fragmentu:

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,

Moja droga Orszulo, tym zniknienim swoim.

Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:

Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.

Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,

Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała.

Nie dopuściłaś nigdy matce sie frasować

Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować,

To tego, to owego wdzięcznie obłapiając

I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.

Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,

Nie masz zabawki, nie masz rośmiać sie nikomu.

Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,

A serce swej pociechy darmo upatruje.

Polska poezja nie tylko Rejem i Kochanowskim stała. Warto wspomnieć mniej obecnie znanych poetów, na przykład Marcina Bielskiego czy Jana Dantyszka. Oto fragment satyrycznego Sejmu niewieściego autorstwa Marcina Bielskiego.

Artykuł X

Wina i mocnych trunków by nie szynkowano,

Kto by je śmiał szynkować, by mu je zabrano;

Bo wnet chłopi szaleją, gdy sobie podpiją,

Zwłaszcza winem węgierskim albo małmazyją. […]

Tylko nam samym żonam to korzenne picie

Wolno będzie szynkować między sobą skrycie,

Dla lekarstwa i innych potrzeb bardzo pilnych,

Które na nas przychodzą często z chorób silnych.

Niech ten krótki przegląd poezji renesansowej zamknie wiersz Jana Dantyszka, mający być zachętą dla młodzieży do zgłębiania tajników wiedzy. Posłuchajcie Epigramu na książkę Kopernika w przekładzie Edwina Jędrkiewicza.

Kształć ty się, żądna wiedzy młodzi, w tych naukach,

Które pomiarów uczą i tajemnic nieb,

Wielką bowiem nagrodę ten trud ci przyniesie:

Drogę do nieba wskażą ci karty tych ksiąg.

Jeśli ogarnąć myślą pragniesz te przestwory,

Gdzie w przestrzenie bezmierne rozciąga się świat,

I jakimi szlakami nieba gwiazdy krążą,

Jakie są ich przemiany, jaki wieczny bieg,

Czemu księżyc pogrąża w mroku swego brata,

A ten odmawia światła księżycowi znów,

Jaki los przeznaczony jest przyszłym wypadkom,

Jakie klęski narodom wrogie gwiazdy ślą –

To wszystko gdy chcesz wiedzieć, wpierw posiąść naukę

Musisz, w którą wprowadzą cię działania liczb,

A choć myśl ludzka, która z nieba się wywodzi,

Zbłąka się zbyt daleko od ojczyzny swej,

To nauka ta zwolni ją od brzemion ziemskich

I znowu ją w niebiański doprowadzi gród.