Przeczytaj
Warunki rozwoju literatury
W epoce renesansu nastąpił imponujący rozwój literatury tworzonej w języku polskim, jak i po łacinie. Aktywności literackiej sprzyjało rozpowszechnienie się druku oraz związane z humanizmemhumanizmem ożywienie intelektualne i religijne. Wyraźnie wzrosło znaczenie prozy, popularne stały się dialogi i polemikipolemiki, rozwijała się publicystykapublicystyka polityczna.
Twórczością literacką najczęściej zajmowali się ludzie dość zamożni, często powiązani z kręgami władzy. W XVI w. nie było twórców zajmujących się pisarstwem zawodowo, dla których stanowiłoby ono główne źródło utrzymania. Ważną rolę odgrywał mecenatmecenat – zwłaszcza dworu królewskiego, ale również świeckich i duchownych magnatów (np. kardynała Stanisław Hozjusza), a nawet władz miejskich. Przyjmował on przeróżne formy: niektórzy dostojnicy finansowali studia przyszłych twórców, a później dawali im zatrudnienie i utrzymanie na swoich dworach, np. zatrudniając ich w charakterze sekretarzy lub finansując konkretne przedsięwzięcia twórcze. Dla wielu ludzi pióra stałym źródłem utrzymania były nadane im beneficjabeneficja kościelne, dzięki którym mogli poświęcić się pracy literackiej. Niewątpliwie największymi mecenasami byli Zygmunt I Stary (m.in. obdarował Mikołaja Reja wsią) i Zygmunt II August, ale warto wspomnieć także o księciu pruskim Albrechcie Hohenzollernie, który pomagał Janowi Kochanowskiemu w finansowaniu studiów, oraz Janie Zamojskim, który wspierał Szymona Szymonowica.
Literatura piękna
Symbolem piśmiennictwa staropolskiego i twórczości w języku ojczystym był Mikołaj Rej (1505–1569) – autor Żywota człowieka poczciwego i Krótkiej rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem. Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego to przeróbka dzieła włoskiego humanisty Palingeniusa Zodiak życia i fragment księgi zatytułowanej Źwierciadło albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam, jako we żwierciadle, przypatrzyć. Rej przedstawił w nim model człowieka idealnego – zacnego, niezależnego, żyjącego skromnie na własnym gospodarstwie w otoczeniu rodziny.
Jan Kochanowski (1530–1584) należał już do następnego pokolenia, a jego twórczość przypadła na fazę rozkwitu renesansu. Pisał zarówno po łacinie, jak i po polsku. Jego dzieła: fraszki, Pieśni i Treny oraz dramat Odprawa posłów greckich należą do arcydzieł epoki. O jego młodości niewiele wiadomo, studiował prawdopodobnie na Akademii Krakowskiej. W latach 50. XVI w. przebywał również w Królewcu oraz w Padwie, we Włoszech, gdzie studiował pod kierunkiem wybitnych włoskich humanistów. Następnie udał się w podróż po Francji i Niemczech. W 1559 r. powrócił do Polski W spadku po rodzicach otrzymał posiadłość we wsi Czarnolas, w której na stałe osiedlił się dopiero w 1574 r. W 1563 otrzymał godność sekretarza królewskiego, a w 1566 r. objął, bez posiadania święceń, probostwo w Zwoleniu. Było to formą mecenatu i stanowiło źródło dochodów poety. Zaledwie 9 lat później zrezygnował z posługi kościelnej i kilka lat później ożenił się z Dorotą Podlodowską z Przytyka. Podczas swojego pobytu w Czarnolesie Kochanowski doświadczył wielu nieszczęść rodzinnych (m.in. śmierci swoich córek), co było inspiracją do napisania Trenów.
Najwybitniejszym po Janie Kochanowskim polskim poetą renesansowym był Mikołaj Sęp Szarzyński (ok. 1550–1581), którego twórczość miała już cechy epoki późniejszej - baroku. Niestety większość jego dorobku literackiego nie zachowała się. Znany jest jedynie zbiór wierszy lirycznych pod tytułem Rytmy abo wiersze polskie. Jest to poezja przepojona głęboką religijnością i mistycyzmemmistycyzmem.
Do grona najmłodszych zasłużonych poetów renesansowych należy Szymon Szymonowic (1558–1629). Z inicjatywy Jana Zamojskiego współorganizował Akademię Zamojską w Zamościu, a od króla Zygmunta III Wazy otrzymał tytuł poety królewskiego. Pisał m.in. dramaty, ale za najważniejsze jego dzieło uchodzą Sielanki, w których wychwalał uroki życia wiejskiego.
Natomiast Łukasz Górnicki (1527–1603) zaistniał jako mistrz prozy renesansowej. W Dworzaninie polskim dokonał adaptacjiadaptacji dzieła włoskiego pisarza Baltazara Castiglione Il cortegiano do warunków polskich. Górnicki oryginalne dzieło uzupełnił licznymi anegdotami zaczerpniętymi z ówczesnego dworu królewskiego, dworów magnackich i Krakowa. Polski dworzanin miał łączyć pochodzenie i maniery z wykształceniem i honorem. Górnicki, tworząc własny model człowieka dworskiego, występował jednocześnie jako jeden z najbardziej gorliwych obrońców języka polskiego.
Wyjątkową popularność zdobył twórca prozy religijnej, jezuita i kaznodzieja Piotr Skarga (1536–1612). Sławę przyniosły mu Żywoty świętych, w których popularyzował modele życia religijnego. Drugie jego ważne dzieło – Kazania sejmowe – świadczy o silnym zaangażowaniu Skargi w sprawy publiczne. Piętnował w nim wady polskiej szlachty i nawoływał do zwiększenia władzy królewskiej. Kazania sejmowe, obecnie bardzo cenione, za życia autora nie odegrały większej roli, ponieważ nie były znane szerszemu gronu odbiorców.
Na marginesie wielkiej poezji powstawała również popularna literatura mieszczańska. Niektóre utwory miały na celu podnosić wartość pracy, np. Officina ferraria abo huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego autorstwa Walentego Roździeńskiego (ok. 1560 – po 1621), w którym opiewał on pracę górników i hutników. Inne opisywały życie mieszczan, np. Adam Władysławiusz (przełom XVI i XVII w.) w dziełach Rozmowy młodzieńca z panną oraz Krotofile ucieszne i żarty rozmaite nakreślił życie mieszkańców Krakowa. Te i podobne teksty przedstawiały dolę najuboższych mieszkańców miast, ośmieszały ludzkie słabości i przybliżały kulturowe ideały elit społecznych.
Literatura społeczno‑polityczna
Bardzo wysoki poziom osiągnęły nauki społeczne, dla rozwoju których silnym impulsem był ruch egzekucyjnyruch egzekucyjny, aktywizujący szerokie rzesze szlachty średniej. Do grona wielkich uczonych zgłębiających problematykę teorii państwa i prawa oraz teologii należał Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572). W swoich rozważaniach teologicznych z szacunkiem odnosił się do innych wyznań, sympatią darzył zwłaszcza arianarian. Sam pozostał przy katolicyzmie, mając jednak świadomość potrzeby reformy Kościoła. Największym dziełem Modrzewskiego był traktat O poprawie Rzeczypospolitej (łac. Commentariorum de Republica emendanda libri quinque co znaczy: Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć). Składał się on z ksiąg poświęconych prawu, Kościołowi, wojnie, szkole i obyczajom. Wśród wielu nowatorskich poglądów najbardziej radykalnie brzmiał postulat równości wszystkich stanów wobec prawa. Natomiast księga O szkole stała się jednym z najważniejszych traktatów pedagogicznych w ówczesnej Polsce. Andrzej Frycz Modrzewski domagał się w nim stworzenia lepszych warunków materialnych dla szkolnictwa oraz podniesienia statusu nauczycieli. Wydanie polskie dzieła O poprawie Rzeczypospolitej, z powodu cenzury kościelnej, nie obejmowało ksiąg dotyczących Kościoła. W całości traktat ukazał się w Bazylei w Szwajcarii i zyskał europejską sławę.
O szkole
I. Zalecanie a wychwalanie szkoły i rozmaite jej pożytkiStarodawny a jeszcze od początku wszystkich rzeczy jest obyczaj, że o szkołach ma staranie rzeczpospolita, w których dobrym postanowieniu położone są wielkie żywota ludzkiego i nabożeństwa ozdoby, a w zaniedbaniu ich wielkie oszpecenie. Jako żem tego sam doznał, rozczytując dawne dzieje. Nie widzę żadnego narodu ani ludzkością wypolerowanego, ani tak grubego, który by nie miał osobliwego starania o dobrym ćwiczeniu młodych ludzi; przeto też i miejsca osobliwe na to postanawiali, do których by się dla nauki młodzi ludzie schadzali; i mistrze przekładali, którzy by dobre nauki podawali, a ten wiek bardzo śliski zdrowymi naukami do ludzkości i do wszelakiego sposobu poczciwego życia zaprawowali.
Źródło: O szkole
I. Zalecanie a wychwalanie szkoły i rozmaite jej pożytki, Andrzej Frycz Modrzewski, „O poprawie Rzeczypospolitej” , tłum. Cyprian Bazylik, źródło: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/o-poprawie-rzeczypospolitej.html.
O reformie państwa pisał też Stanisław Orzechowski (1513–1566) w dziele Dialog około egzekucji Polskiej Korony. Natomiast w Quincunx, to jest wzór Korony Polskiej rozważał problem związku społeczeństwa z państwem i zakresem władzy królewskiej.
Twórcą polskiej myśli politycznej był również, pochodzący z Goślic koło Płocka biskup Wawrzyniec Goślicki. Jego traktat O senatorze doskonałym zadedykowany Zygmuntowi Augustowi opisuje idealnego męża stanu, którego cechuje rozsądek, sprawiedliwość, męstwo, powaga, pobożność i szlachetność. Goślicki opowiadał się za monarchią mieszaną, a senat miał zapewnić równowagę między królem a narodem. Traktat ten okazał się doskonałą promocją polskiego systemu konstytucyjnego oraz idei złotej wolności. W 1598 r. został przetłumaczony na język angielski i zdobył w Anglii popularność. William Oldisworth, tłumacz kolejnego angielskiego wydania z 1733 r., napisał w przedmowie: „My i Polacy byliśmy w istocie przez wiele lat jedynymi dwoma królestwami, w których władza monarchy i powszechna wolność były pomyślnie połączone”*.
W odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne powstawały takie dzieła jak Statut Łaskiego, w którym na zlecenie króla i sejmu zostały zebrane wszystkie statuty i przywileje. Autorem zbioru był prymas Polski i kanclerz wielki koronny Jan Łaski (1456–1531), a jego dzieło to pierwsza w historii kodyfikacjakodyfikacja prawa polskiego i jego fundamentalne źródło aż do rozbiorów. Statut Łaskiego został wydrukowany w 1506 r. i przyczynił się do ujednolicenia systemu prawnego w Rzeczypospolitej oraz upowszechnienia znajomości prawa wśród szlachty.
Wiek XVI to okres wspaniałego rozwoju języka polskiego. Ważne dzieła były pisane po łacinie, ale szybko tłumaczono je na język polski. W kształtowaniu się języka polskiego duże znacznie miały przekłady Pisma Świętego. Zarówno twórczość w języku polskim, jak i przekłady z łaciny, zwłaszcza dzieł naukowych, sprzyjały rozwojowi słownictwa. Z czasem ustalano pisownię i gramatykę.
Indeks górny * Wawrzyniec Goślicki, O senatorze doskonałym, tekst dostępny online: jow.pl, [dostęp: 8.11.2021] Indeks górny koniec* Wawrzyniec Goślicki, O senatorze doskonałym, tekst dostępny online: jow.pl, [dostęp: 8.11.2021]
Słownik
(łac. adaptatio – przystosowanie) przeróbka, np. sztuki teatralnej, na potrzeby nowych odbiorców.
zbór braci polskich (tzw. Zbór Mniejszy) powstał w wyniku rozłamu wśród polskich kalwinów w latach 60. XVI w.; nie uznawali oni boskości Jezusa Chrystusa, potępiali poddaństwo chłopów, byli przeciwni wojnom (na znak protestu nosili drewniane szable) i karze śmierci, postulowali rozwój szkolnictwa; nazwa „arianie” została nadana braciom polskim przez przeciwników, którzy zarzucali im głoszenie herezji zapoczątkowanych przez Ariusza, aleksandryjskiego duchownego żyjącego na przełomie III i IV w. n.e.
(z łac. beneficium – dobrodziejstwo) w Kościele katolickim uposażenie majątkowe przydzielane duchownym w związku z pełnionymi przez nich godnościami
(z łac. Humanus – ludzki) główny prąd intelektualny epoki renesansu, narodził się w XV wieku we Włoszech, ale jego korzenie sięgają wieku XIV. Jego cechy charakterystyczne to fascynacja antykiem oraz antropocentryzm, czyli pogląd, który stawia człowieka w centrum świata. Humanizm przejawiał się np. w poezji Petrarki, czy twórczości Leonarda da Vinci.
(z łac. codex – księga, facio – czynię) usystematyzowanie i połączenie przepisów prawnych w jedną całość
(od imienia Mecenasa – polityka rzymskiego i protektora artystów w I w. p.n.e.) opieka bogatych miłośników sztuki nad twórcami, najczęściej polegająca na finansowym wspieraniu artystów i ich przedsięwzięć
(z gr. mystikós – tajemny) prąd religijno‑filozoficzny uznający możliwość ponadzmysłowego bezpośredniego kontaktu duszy człowieka z bóstwem
(łac. publicus- powszechny, społeczny) subiektywne wypowiedzi (np. w formie piśmiennicznej) na aktualne tematy, zmierzające do kształtowania opinii publicznej.
(z gr. polemos – wojna, spór, także od gr. polemikos- wojowniczy, wrogi) publiczna dyskusja na sporny dla jej stron temat.
(z łac. exsecutio – wykonanie wyroku) ruch polityczny szlachty średniej, która dążyła do uporządkowania norm prawnych oraz reformy skarbu i wojska
Słowa kluczowe
Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Łukasz Górnicki, Piotr Skarga, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Orzechowski, Jan Łaski, renesans w Polsce, odrodzenie w Polsce
Bibliografia
Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.
Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy (1506‑1648). Wielka historia Polski. Tom 4., Kraków 2000.
Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.
Topolski J., Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501‑1795). Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury, tom II, Poznań 1999.
Bartel O., Jan Łaski , „Mówią Wieki” 5/1960.
Jaworski R., Polski złoty XVI wiek, „Mówią Wieki” 9/2015.
Sołtan A., Kultura umysłowa Warszawy w XVI wieku, „Mówią Wieki” 8/1973.
Tazbir J., „Włoszczyzna” w Polsce, „Mówią Wieki” 1/1975.
Urban W., Spojrzenie na kulturę polskiego odrodzenia, „Mówią Wieki” 10/1985.