Boże, zmiłuj się nad ludem twoim, który jako jedną owcą rządzisz! Daj królowi, któregoś przez ręce kapłana twego postawił, sądy twoje i sprawiedliwość twoje synowi jego! Niech lud twój sądzi w sprawiedliwości i ubogie twoje w rozsądku! Niech góry i pagórki, to jest rada i panowie jego, przyjmują ludkom twoim pokój! A obmyślaniu ich, aby niespokojni przeszkód nie czynili, ale w posłuszeństwie świętym i poddaństwie żyjąc, jako równe pola ściekającą się wodą z gór twoich, urzędów i przełożeństwa przyjmowali, a w pobożności rodzaj cnót świętych chrześcijańskich wypuszczali, dla których błogosławisz wszystkiemu królestwu i ono ku czci świętej twojej długo jeszcze zachowasz, wybawisz od złego i wsławisz. Przez Pana naszego, Jezusa Chrystusa, który z tobą i z Duchem Świętym jeden Bóg króluje na wieki. Amen.

4 Źródło: Materiały źródłowe do historii i kultury. Odrodzenie, oprac. M. Demska-Trębaczowa, Warszawa 1981, s. 176–177.

Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej

Czyż nie jest jakimś potwornym dziwem to, co się u nas praktykuje, że mianowicie z tych samych ludzi, mieszkających ze sobą pospołu w jednej Rzeczypospolitej, jedni za to samo płacą głową, za co innych traktuje się najbardziej pobłażliwie? […]

Jeżeli te same prawa mają rządzić Rzecząpospolitą, to i tymi samymi karami należy karać przestępców. Nic bowiem mniej prawom nie przystoi, jak owa różnorodność w karaniu tej samej zbrodni: zależnie od tego, czy się jej ci, czy inni dopuścili, skoro zaiste – gdyby rzecz brać skrupulatnie – cięższa godzi się kara tym, co grzeszą na wyższych stopniach dostojeństwa, niż ludziom podlejszej kondycji. […] Ale inaczej patrzą na to u nas ci, którzy uważają, że za jakiekolwiek przestępstwo mniejsza się im należy kara właśnie dlatego, że są szlachtą. Jak gdyby doprawdy szlachectwo ich urosło ze swawoli w grzeszeniu, z bezczelności i bezkarności za zbrodnie.

b Źródło: Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, [w:] Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 2, oprac. K. Matwijowski, S. Ochmann, Wrocław 1981, s. 208–209.

Łukasz Górnicki Dworzanin polski

Tuż u Krakowa jest rzeczka Prądnik, nad którą Samuel Maciejowski, krakowski biskup i kanclerz koronny, włoskim kształtem dom piękny zmurować kazał, jako dla wiela innych dobrych przyczyn tak też dlatego, aby w tak osobnym kraju [w tak pięknej okolicy], jaki jest około Krakowa, miał miejsce, gdzieby postronne ludzi [cudzoziemców] a wielkich królów posły czcić [przyjmować] mógł. […] A w tym nie szukał ani rozkoszy żadnej, ani swej własnej chluby, którą się przyrodzenie jego hydziło [natura jego wzdragała], ale pomniąc się być mało nie pierwszym senatorem w Polszcze, pomniąc się być urzędnikiem koronnem, ustawicznie to obmyślał, skądby Król Jego M. cześć, a naród polski sławę u postronnych miał ludzi. […]

Owa był prawym panem nie stąd, iż miał wiele, ale przeto, że sobie mógł i umiał rozkazować. Ten tedy taki biskup, Sokrates drugi, miał zawżdy około siebie zacne, uczone i dzielne ludzie, na co kosztu ani starania nie litował [nie żałował], garnąc takie ku sobie i wielkimi jurgielty wzywając [dużymi pensjami obdarzając], tak iż dwór jego był jedną osobną szkołą rycerskich ludzi, z którymi żył nie jako pan z sługami, ale jako ociec z syny […].

A iż ustawicznie mieszkał u dworu [przy dworze królewskim], cisnął się do tego czelniejszy z dworzan każdy, aby był w domu księdza Maciejowskiego nie gościem, gdzie i było zawżdy czego słuchać, i miał plac człowiek pokazać to, co umiał – w gromadzie onych osobnych ludzi, jakich tam pełno było, którzy wszyscy, na pana swego patrząc i dziwując się w nim tym tak wielkim Bożym darom: uczciwości, miary, dobroci, wstydu, świętobliwości, wzór z niego jednego – jako brał z onych pięci panien Zeuksis malarz kształt piękności – ustawicznie brali.

c Źródło: Łukasz Górnicki, Dworzanin polski, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Odrodzenie, t. 14, oprac. L. Szczucki, J. Tazbir, Warszawa 1960, s. 24–25.

Jakub Przyłuski Prawa, czyli statuty i przywileje Królestwa Polskiego

Bogu najwyższemu nic nie jest zaiste milsze na świecie niż zbiorowisko ludzi złączonych prawem. Na czele państw postawiono królów, ażeby w tej społeczności ludzkiej silniejsi nie uciskali słabszych, a okrutniejsi nie znęcali się nad łagodniejszymi. Zadaniem królów miało być przeto jednakowe traktowanie najniżej i najwyżej postawionych obywateli oraz pouczanie, co jest rzeczą godziwą, a czego czynić się nie godzi. Jako wspólni strażnicy całego społeczeństwa mieli królowie chronić życie wszystkich obywateli przed zabójstwem, bronić religii przed znieważeniem, nie dopuszczać do zakłócenia pokoju, strzec wolności przed niewolą, a mienia przed rabunkiem. Mieli za pomocą kar i nagród strzec wspólnych dóbr rzeczypospolitej, aby poszczególni obywatele nie zatrzymywali ich wyłącznie dla siebie. I tak oto, jeśli chodzi o sprawy boskie i ludzkie, wewnętrzne i zewnętrzne, odnoszące się do pokoju i do wojny, dzięki sprawiedliwej władzy i ufnemu wypełnianiu rozkazów, wszystko to mogło trwać w rzeczypospolitej wiecznie, kierowane zapobiegliwą przezornością jednego władcy. To, co skazane na przemijanie, mogło być ocalone od zagłady, zabezpieczone od przewrotu. Tak już bowiem sprawiła natura, że lud jednego męża o wyjątkowej godności i męstwie kocha bardziej i otacza większą czcią i szacunkiem aniżeli kilku współrządzących obdarzonych jednakową władzą. Oni to, gdy brak świętej władzy królewskiej, o najważniejszych sprawach w państwie mogliby decydować wedle własnych chęci, bądź też nie troszczyliby się o państwo tak gorliwie, a w obliczu zagrożenia przez większą siłę broniliby go mniej skutecznie. Takie więc były początki ustanowienia władzy królewskiej w każdym państwie i u najdawniejszych narodów. I w takim też celu poddawały się państwa władzy królów.

d Źródło: Jakub Przyłuski, Prawa, czyli statuty i przywileje Królestwa Polskiego, [w:] 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna XVI wieku, oprac. L. Szczucki, Warszawa 1978, s. 207.

O wolności politycznej, czyli obywatelskiej

Wszyscy zgodnie pochwalają owo słynne twierdzenie Demostenesa, że szczęście państwa i wolność obywateli są uzależnione przede wszystkim od znaczenia i powagi prawa. Albowiem spokój publiczny i wspólna wolność obywateli najlepiej wtedy tylko są zapewnione, gdy życiu nie grozi zabójstwo, a majątkowi rabunek. Wielka zaiste wdzięczność należy się prawom, które mają wyłącznie na celu usunięcie ze społeczeństwa wszelkiej niesprawiedliwości, a ludzi skłonnych do występku powstrzymują lękiem przed karą. […]

Aby zaś nikt nie wątpił, że jest to właśnie reguła prawa boskiego, oto sam Bóg po potopie własnym głosem objawił i uczynił świętym dla całego rodzaju ludzkiego to prawo: „Ktobykolwiek wylał krew człowieczą, będzie wylana krew jego, bo na obraz boży uczynień jest człowiek”. Bóg bowiem nie tylko daje prawo zabraniające rzezi i gwałcenia cudzego ciała, lecz równocześnie ustanawia urząd będący egzekutorem jego prawa, przekazuje mu władzę karania zabójstwa i moc zachowywania publicznego pokoju. Można zaś pokój wtedy tylko zapewnić, gdy tych, co go burzą, odstraszy się surowością kary, gdy sami na własnym ciele odczują ból, który chcieli zadać innym. […]

Teraz więc pozostawiam każdemu do oceny, co należy myśleć o ustanowionej w naszym państwie karze za mężobójstwo. Tak bardzo nie odpowiada ona popełnionej zbrodni, że najsłuszniej nazwać ją można istną drwiną z występku. […] Albowiem zgodnie z tym, co głoszą postanowienia naszego prawa, każdy szlachcic za zabójstwo szlachcica ma zapłacić pewną, niezbyt wielką sumę pieniędzy i odsiedzieć rok więzienia. […]

Bóg bowiem ustanowił surową karę za zabójstwo, aby srogością jej odstraszyć ludzi od zbrodni. Człowiek zaś tak tę karę zmniejsza, że odnosi się wrażenie, że sam jeszcze dodaje odwagi pragnącym mordu zbrodniarzom.

e Źródło: O wolności politycznej, czyli obywatelskiej, [w:] Andrzej Wolan, 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna XVI wieku, oprac. L. Szczucki, Warszawa 1978, s. 350–352.