Cztery lata po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w broszurze Dzieje Narodu Polskiego w skróceniu z 1922 roku, Władysław Skulski tak charakteryzował sylwetkę i okres rządów Władysława Łokietka:

„Władysław Łokietek działał zawsze roztropnie i wytrwale, był mężem wojownikiem i sprawiedliwym władcą. Wkrótce po wstąpieniu Łokietka na tron, mieszczanie krakowscy podnieśli przeciwko niemu bunt. Winni zostali srodze ukarani, tymczasem Krzyżacy w zdradziecki sposób owładnęli Pomorzem. Łokietek, chcąc zyskać sobie potężnych sąsiadów, przeciwko nawale krzyżackiej, wydał córkę swą Elżbietę za królewicza węgierskiego, a syna Kazimierza ożenił z Aldoną, córką księcia litewskiego Giedymina. Jednak zanim zdołał zebrać większe wojsko, Krzyżacy wtargnęli do Wielkopolski. Pod Płowcami w 1331 roku stoczył Łokietek zwycięską bitwę. Łokietek połączył wszystkie dzielnice Polski w jedną całość i w 1320 roku ukoronował się w Krakowie na króla polskiego”.

Państwo Łokietka, choć obejmowało tylko część tych ziem, które należały do Polski za czasów Bolesława Krzywoustego, stanowiło jednak ośrodek, wokół którego mogły skupiać się inne ziemie polskie, pozostałe poza jego granicami.

Takie spojrzenie na to zagadnienie widać w ujęciu genealoga i wybitnego historyka badającego dzieje średniowiecza, Kazimierza Jasińskiego. Profesor zaznaczył to w swojej pracy Genealogia Władysława Łokietka i jego rodziny. Przybliżał w niej także między innymi ramę czasową panowania monarchy:

„W 1983 roku minęło 650 lat od śmierci Władysława Łokietka, władcy, który w dziele zjednoczenia państwa polskiego odegrał bardzo doniosłą rolę. Mimo pewnej kontrowersyjności w ocenie jego działalności w literaturze historycznej, cieszy się on w społeczeństwie polskim powszechnym i zasłużonym uznaniem.

Władysław Łokietek był najstarszym synem księcia kujawskiego Kazimierza Konradowica, z jego trzeciego małżeństwa z księżniczką opolską Eufrozyną. Imię, które współcześnie występowało częściej w wersji Włodzisław, odziedziczył po bracie matki, Władysławie, księciu opolskim. Wśród potomków Kazimierza Sprawiedliwego (pradziad Łokietka), protoplasty wszystkich Piastów małopolskich, mazowieckich i kujawskich, Łokietek jest pierwszym o imieniu Władysław. Datę jego urodzin ustalił znakomity znawca genealogii dynastii piastowskiej Oswald Balzer na okres między 3 III 1260 a 19 I 1261, opierając się przy tym na rocznikach małopolskich, które podają, że Łokietek w dniu koronacji tj. 20 I 1320 roku liczył sześćdziesiąty rok życia, natomiast w chwili śmierci (2 III 1333) siedemdziesiąty trzeci rok życia. Tylko niewielu Piastów dożyło jeszcze późniejszego wieku, jak np. Mieszko Stary. Przydomek Łokietek jest współczesny i już za życia Władysława był bardzo szeroko rozpowszechniony. Często był używany z pominięciem imienia. W źródłach obcych występuje niekiedy w formie niezdrobniałej jako Łokieć."

Przyszły król w wieku siedmiu lat odziedziczył po ojcu księstwa – kujawskie i łęczyckie, a następnie również sieradzkie. Już jako trzydziestolatek, w latach dziewięćdziesiątych XIII wieku, starał się przejąć Małopolskę wraz z Krakowem, która stanowiła spadek po jego starszym bracie, Leszku Czarnym. Podejmowane działania prowadzące do zajęcia stolicy nie powiodły się. W międzyczasie zmarł Przemysł II i tym samym droga do korony polskiej otworzyła się nie przed Władysławem - a Wacławem z czeskiej dynastii Przemyślidów. Łokietek osamotniony przez wielkopolskich, małopolskich i pomorskich możnych był zmuszony do ucieczki.

Legenda głosi, że Łokietek szukał wtedy schronienia w okolicy Krakowa w grotach skalnych, gdzie żywność i odzież przynosiła mu okoliczna ludność. W jednej z jaskini spędził podobno 6 tygodni, a życie uratował mu pająk, który zasłonił otwór do groty pajęczyną, wprowadzając w błąd czeski pościg. Tereny te nazwano wkrótce Ojcowem. Władcę bowiem traktowano w owych czasach jak ojca. Grotę natomiast ochrzczono Jaskinią Łokietka. W XVIII w stała się ona znaną atrakcją turystyczną, a z czasem także zabytkiem.

W 1300 roku, kiedy Wacław – jako Wacław II - koronował się na króla Polski, Władysław musiał opuścić kraj. Znalazł się na Węgrzech. Wspomina o tym w kronice Jan Długosz:

„Smutną dolę wygnania z tak wytrwałą znosił cierpliwością, że wielu litowało się nad jego nieszczęściem a wszyscy podziwiali stateczność umysłu i pokorę”.

Podczas pobytu na węgierskiej ziemi Łokietek zyskał poparcie Karola Roberta Andegawena i wzbudził zaufanie papieża Bonifacego VIII.

W międzyczasie, w 1305 roku zmarł Wacław II, a rok później w wyniku zamachu zginął jego kilkunastoletni syn – Wacław III, który był ostatnim przedstawicielem dynastii Przemyślidów. Fakt ten zakończył sześcioletnią unię Czechów z Polską. Niespodziewana śmierć Wacława III sprawiła, że głównym kandydatem do polskiego tronu stał się Łokietek. Korzystając z pomocy oddziałów węgierskich już w 1304 roku powrócił do ojczyzny, gdzie życzliwie powitali go poddani.

Pod jego władanie dostawały się kolejno ziemie: sandomierska, małopolska, łęczycka i sieradzka. Kiedy w 1306 roku opanował Kraków, wystawił dokument zawierający szereg przywilejów, pośród których ważną rolę odgrywało prawo składu na towary przewożone z Węgier. Dzięki temu zyskał poparcie mieszkańców. Niechętna wobec Łokietka była jedynie Wielkopolska, gdzie liczący się głos miało stronnictwo pro-czeskie a na podzielonym Śląsku mógł obawiać się jedynie Henryka Głogowskiego.

Z czasem Władysław podporządkował sobie Kujawy, a następnie zjawił się na Pomorzu Gdańskim, gdzie wymienił najważniejszych urzędników na swoich krewnych. Było to powodem wybuchu konfliktu z rodem Święców, którzy w 1307 roku zawarli w Lędowie układ z Brandenburgią. Miał on ułatwić Brandenburczykom zajęcie Pomorza Gdańskiego w zamian za dziedziczne posiadanie przez Święców Sławna, Darłowa, Polanowa, Tucholi, Nowego oraz godność wojewodów słupskich. Pomorza, tak istotnego dla dalszego rozwoju państwowości Polski, nie udało się niestety utrzymać. W 1308 r. do Gdańska wkroczyły wojska brandenburskie. Obrońcy miasta, którymi kierował sędzia Bogusz za zgodą księcia wezwali na pomoc Krzyżaków. Ci jednak zerwali trwające ustalenia, zabili mieszkańców, a potem zajęli Pomorze Gdańskie.

Zakon starał się stworzyć pozory legalności swoich działań. Zażądał od Łokietka wysokiej zapłaty za udzieloną pomoc, a gdy ten odmówił – zaproponował rekompensatę w postaci Pomorza. Ostatecznie Krzyżacy za niewielką sumę 10 tysięcy srebrnych grzywien odkupili brandenburskie prawo do ziemi.

Klęska na Pomorzu nie była jedynym kłopotem Łokietka. Lata 1311 – 1312 to okres buntów niemieckiego wójta Krakowa, Alberta. Część małopolskiego możnowładztwa i rycerstwa wsparła bunt, kierując swoje sympatie ku Czechom i księstwom śląskim. Za jednego z prowodyrów tych wydarzeń uważa się biskupa Jana Muskatę.

Przytoczmy zapiski Jana Długosza i jego Roczniki:

„Książę Władysław, wszedłszy do Krakowa z liczniejszymi niż kiedyś indziej rycerstwa pocztem, wszystkie dochody wójtostwa krakowskiego, opłaty z młynów, jatek, sklepów, domów i innych miejsc zabrał, zaś sprawców i przywódców buntu na postrach i przykład dla drugich, aby się podobnej wystrzegali zbrodni, kazał pojmać i końmi włóczyć po ulicach, a potem w koło wplatać”.

Wójt Albert uniknął odpowiedzialności, gdyż udało mu się uciec z Krakowa. Łokietek w miejsce wójta ustanowił podległego sobie urzędnika. Przyszłemu królowi zostało jeszcze odzyskanie Wielkopolski. Cieszył się tam poparciem arcybiskupa gnieźnieńskiego, Jakuba Świnki. Możni natomiast byli do Łokietka nastawieni negatywnie. Nie pomogło również wsparcie książąt głogowskich dla Niemców i lekceważenie przez nich Polaków.

W końcu, w 1314 r. głogowska linia Piastów została obalona przez samych mieszkańców Wielkopolski. Tak Władysław, nie podejmując działań zbrojnych, przyłączył do swojego państwa kolejną dzielnicę.

Ziemie, które znalazły się pod berłem Łokietka zamieszkiwało ok. 750 tys. ludzi. Powierzchnia zjednoczonego księstwa wynosiła 130 tys. kilometrów kwadratowych i obejmowała: Małopolskę, Wielkopolskę, ziemię sieradzką, brzeską, łęczycką, dobrzyńską i inowrocławską. Poza granicami znajdowało się Pomorze Gdańskie, Pomorze Zachodnie i ziemia lubuska.

Władysław Łokietek 20 stycznia 1320 roku został królem Polski, po raz pierwszy koronacja miała miejsce na Wawelu.