Uprawa monokulturowa

Uprawa monokulturowa nazywana także plantacyjną, jest systemem powszechnie stosowanym zwłaszcza w rolnictwie intensywnym, wysokotowarowym, które opiera się na długookresowej, nieprzerwanej uprawie roślin jednego gatunku na tym samym obszarze.

Wprowadzenie uprawy monokulturowej jest z reguły podyktowane względami ekonomicznymi i przyrodniczymi. Występuje ona często w strefie ciepłego klimatu międzyzwrotnikowego. Panują tam bowiem korzystne warunki do wielkopowierzchniowej uprawy roślin będących przedmiotem handlu międzynarodowego – bawełny, bananów, trzciny cukrowej, herbaty, kawy, tytoniu i kauczukowców. Ten typ uprawy pszenicy i kukurydzy spotkać można także na obszarach stepowych o niewielkiej rocznej sumie opadów oraz w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego korzystnego dla wegetacji roślin jagodowych – truskawek, porzeczek, borówek, agrestu i malin.

Długoletnia uprawa jednego gatunku przynosi wiele korzyści związanych z organizacją systemu uprawy, pozwala bowiem na wprowadzanie ujednoliconych zasad siewu, pielęgnacji czy zbiorów oraz na zwiększenie stopnia zmechanizowania prac polowych. Przynosi to początkowo wyraźny wzrost plonów, przy zachowaniu relatywnie niskich kosztów. Po pewnym czasie jednak ujawniają się negatywne skutki takiego sposobu uprawy. Systematycznie obniża się jakość i ilość otrzymywanych plonów, wzrasta także niekorzystne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze. Odmiany roślin uprawiane w monokulturach są bowiem jednorodne genetycznie i mało odporne na zmieniające się warunki zewnętrzne. W konsekwencji wymagają stosowania większej ilości środków ochronnych oraz złożonych zabiegów pielęgnacyjnych.

Najczęściej występującymi, negatywnymi, skutkami uprawy monokulturowej są: selektywne wyjałowienie gleby związane z wyczerpywaniem wybranych składników mineralnych, zmiana jej struktury, pogorszenie właściwości fizyczno‐chemicznych oraz wzrost częstotliwości pojawiania się patogenów i szkodników roślin uprawnych. Często spotykane jest także warstwowe przesuszenie gleby, powstające w wyniku ciągłego pobierania wody z jednego poziomu oraz zanieczyszczenie gleby. Jest ono wywołane stosowaniem dużych dawek środków ochrony roślin, zwłaszcza insektycydów i herbicydów, które przyczyniają się do akumulacji tych substancji w glebie i ich wtórnego przedostawania się do wód powierzchniowych i gruntowych oraz powietrza. Substancje te wywierają niekorzystny wpływ na wiele gatunków organizmów pożytecznych, na przykład owadów zapylających.

Całokształt niekorzystnych zmian właściwości gleb wskutek uprawy monokulturowej określany jest jako zmęczenie gleby, którego konsekwencją jest stopniowe obniżanie jej urodzajności. Zmęczeniu gleby można przeciwdziałać stosując w cyklach kilkuletnich lub kilkunastoletnich płodozmian oraz uprawę różnych odmian danego gatunku o zróżnicowanej odporności na choroby, szkodniki oraz zmienne warunki środowiskowe. Zastosowanie takich działań korzystnie wpływa na wzrost żyzności gleby, ogranicza ryzyko występowania chorób roślin oraz minimalizuje konieczność stosowania środków ochrony roślin.

Z uprawą monokulturową związane są także znaczące zmiany, a nawet obniżenie bioróżnorodności ekosystemów rolniczych spowodowane eliminowaniem gatunków niepożądanych, na przykład chwastów polnych i wprowadzaniem gatunków o wysokiej wydajności. Często są to gatunki obce i inwazyjne.

Uprawy monokulturowe stosowane są nie tylko w rolnictwie, ale także w gospodarce leśnej, gdzie zakłada się plantacje drzew szybko rosnących i plantacje nasienne. Monokultury leśne to sztuczne, jednogatunkowe drzewostany sadzone z myślą o ich późniejszym wykorzystaniu gospodarczym, na przykład jako surowiec drzewny, lub w celu pozyskania nasion o wysokiej wartości genetycznej.

Monokultury leśne przynoszą niewątpliwie więcej korzyści gospodarczych w porównaniu z eksploatacją naturalnych drzewostanów jednogatunkowych, zróżnicowanych pod względem wieku, w których występują nie tylko drzewa młode i dojrzałe, ale także martwe. Pozwalają bowiem na pozyskanie drewna o dającej się przewidzieć ilości i jakości. Ten sposób gospodarki leśnej przynosi jednak szereg niekorzystnych skutków, zwłaszcza w aspekcie ekologicznym. Monokultury leśne, podobnie jak monokultury roślin uprawnych, są bowiem ubogimi ekosystemami o małej różnorodności biologicznej, narażonymi na zmieniające się warunki środowiska, choroby oraz masowe pojawianie się szkodników.

Szczególnie ubogie w gatunki są monokulturowe plantacje drzew szybkorosnących pozwalające na uzyskanie w skróconym cyklu produkcyjnym dużej ilości surowca drzewnego lub innych surowców roślinnych. Warto dodać, że lasy te nie mają takich samych cech, jak lasy pierwotne i naturalne – charakteryzują się nie tylko mniejszą różnorodnością biologiczną, ale także magazynują mniej węgla, mniej skutecznie oczyszczają wodę i chronią przed powodziami.