Poezja metafizyczna

U schyłku XVI wieku w kulturze europejskiej nastąpił głęboki kryzys. Renesansowa wiara w uporządkowany świat i nieograniczone możliwości człowieka została wyparta przez znacznie bardziej sceptyczne postrzeganie rzeczywistości. Epoka baroku łączy się z poczuciem intelektualnego niepokoju, którego wyrazem stała się tworzona w tym okresie poezja metafizyczna.

Metafizyka to pojęcie ukształtowane w antyku, w związku z filozoficzną szkołą Arystotelesa. Pisma filozofa podzielono tematycznie, część z nich tytułując właśnie jako Metafizyka. Nazwa odnosiła się do zbioru ksiąg filozoficznych wydanych już po traktacie o fizyce, a więc po utworach dotyczących natury, przyrody, biologii czy zoologii. Pierwszy człon tego określenia ‒ meta ‒ oznacza „za”, „ponad”, „nad”, „powyżej”, czyli odnosi się do tego, co wykracza poza to, co przyrodnicze, uchwytne za pomocą zmysłowych danych, dające się badać w doświadczeniu; natomiast physis wskazuje na otaczający ludzi świat, czyli na naturę. Metafizyka to zatem dyscyplina, której celem jest poszukiwanie ostatecznych racji i przyczyn istnienia kosmosu oraz życia. Dziedzina ta często była postrzegana jako zbyteczna, gdyż pozbawiona sprawdzalnych racji.

Pojęcie poezji metafizycznej po raz pierwszy zostało użyte w 1781 roku przez krytyka literatury Samuela Johnsona w odniesieniu do twórczości grupy XVII‑wiecznych poetów angielskich. Określenie było dla niego symbolem poezji zawiłej i niezrozumiałej. Johnson chciał za jego pomocą wskazać charakterystyczne wyróżniki pewnego typu twórczości, który oceniał negatywnie. W krytycznym tonie pisał, że twórcy, o których mowa, nie liczyli się z normami gatunkowymi oraz wprowadzali do poezji tematy niepoetyckie, mieszali sacrum z profanum, a wzniosłość ze śmiesznością. Johnson zwrócił również uwagę na nową estetykę pozbawioną typowego dla twórczości doby renesansu ładu i prostoty. Styl pisania autorów metafizycznych był niepokojący, pełen figur stylistycznych, kunsztowny i trudny. Poezję tę cechowały zaskakujące pomysły oraz łączenie różnych sfer doświadczenia. W literaturze polskiej za poetów metafizycznych uważa się przede wszystkim twórców barokowych: Mikołaja Sępa‑Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Daniela Naborowskiego czy Zbigniewa Morsztyna. Typową cechą ich twórczości jest poczucie duchowego kryzysu oraz podejmowanie problemów egzystencjalnych. Sferę tematyczną utworów metafizycznych wyznaczają trzy główne pojęcia: Bóg, człowiek i świat. Dużą rolę odgrywają w tego typu twórczości pierwiastki irracjonalne oraz emocje. Poezja metafizyczna wskazuje na niepewność i nieprzewidywalność życia. Podmiot liryczny często czuje się zagubiony w niebezpiecznym i niestałym świecie, przeżywa rozterki egzystencjalne.

Znamienne są słowa pochodzące z sonetów Mikołaja Sępa‑Szarzyńskiego, który pisze o człowieku, że jest „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”, „Z wstydem poczęty człowiek, urodzony z boleścią”, życie ludzkie postrzega jako wieczne bojowanie, a sam świat przedstawia jako nędzny i złudny, stwierdzając, że „o stokroć szczęśliwy, który tych cieniów w czas zna kształt prawdziwy!”. Charakterystyczne jest również podkreślanie ulotności życia człowieka. Daniel Naborowski przedstawia żywot ludzki jako „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”, a więc tyle co nic. Podobnie ujmuje temat Morsztyn, pisząc, „żeśmy popiół, proch i glina”. Poeci z kręgu metafizycznego podejmują tematy grzechu, skomplikowanej natury ludzkiej, krótkości życia, marności świata doczesnego, a także zbawienia czy potępienia. Wśród kluczowych pojęć znajdują się: „istnienie”, „byt”, „niebyt”, „śmierć” „nicość”, „dobro”, „prawda”, „czas” czy „nieskończoność”. Cechą charakterystyczną poezji metafizycznej jest łączenie pojęć z różnych obszarów: religijności i erotyki, religijności i nauki oraz paranauk – np. alchemii. Twórczość ta często wykorzystuje bogatą symbolikę, koncepty, paradoksy, aluzje – zwłaszcza biblijne. Jest to poezja intelektualna, wymagająca, a jednocześnie doskonale oddająca nastroje epoki. Utwory metafizyczne były próbą wyrażenia głównych problemów ludzi doby baroku i typowych dla nich niepokojów egzystencjalnych.