Podczas międzynarodowej konferencji, zorganizowanej na Uniwersytecie Łódzkim z okazji jubileuszu 75. urodzin Andrzeja Wajdy, reżyser wypowiedział słowa, którym warto poświęcić chwilę uwagi:

Liczę na to, że Europa scementuje się i przypomni sobie jedno jedyne hasło, pod którym mogłaby się zjednoczyć: wolność, równość, braterstwo. To hasło zrodziło się tu w Europie i gdyby je zrealizować, kino też mogłoby szukać wspólnoty. Przestałoby wówczas być prowincjonalne, mogłoby służyć wspólnej sprawie. Chciałbym, żeby tak było. Na razie to amerykańskie kino pozwala nam śnić, chętnie więc oglądamy jego produkcje, bo we śnie wszystko jest możliwe, a tego właśnie chcemy. Natomiast kino europejskie funduje nam pigułki na przebudzenie. Jego filmy zmierzają do otrzeźwienia nas. Te dwie tendencje nie mogą się połączyć, będą więc istnieć obok siebie. […] Jeśli coś śni się Amerykanom, to samo śni się wszystkim ludziom na świecie. Nasze sny pozostają zaś tylko naszymi marzeniami. Nie ma więc dobrej odpowiedzi na pytanie, jak sprawić, by całemu światu śniło się to, co nam.

A jednak Andrzejowi Wajdzie udawało się skupiać na "polskich snach" uwagę nie tylko rodzimej publiczności. Ten arcypolski artysta, będący – jak sam o sobie mówi – spadkobiercą i kontynuatorem tradycji kultury narodowej, zdołał przebić mur jej nieznajomości i niezrozumienia przez innych. Niosące uniwersalną ideę wolności tak jednostki, jak i narodowej wspólnoty filmy Andrzeja Wajdy okazały się ważne nie tylko dla Polaków. Polskość tych filmów, tak różna od "amerykańskich snów", okazała się ich wartością największą, przemawia autentyzmem doświadczeń historycznych i kulturowych jednego narodu. Przyjrzyjmy się zatem owym znakom polskości filmów Andrzeja Wajdy, które na pewno najtrafniej i najgłębiej potrafią jednak rozpoznać jego rodacy.

Związek sztuki Andrzeja Wajdy z tradycją literacką, a zwłaszcza romantyczną, najwyraźniej ujawnia się za sprawą kreacji bohaterów. To przede wszystkim oni są nosicielami idei i sensów, a czasem także mitów narodowej historii i kultury. Ich losy to zazwyczaj splot niezwykłych, dramatycznie spotęgowanych wydarzeń z wielką historią w tle. Obdarowani są „romantycznym” niepokojem i pasją działania w imię Idei. Są w swych działaniach samotni, zdeterminowani i wierni nawet z góry przegranej sprawie, i często też ponoszą klęskę. Zgodnie z romantycznymi nakazami, poświęcenie i składanie ofiar najwyższych, a więc i ofiary życia, okazało się w historii narodu etycznym obowiązkiem wielu pokoleń. Bohaterowie Popiołów, Nocy listopadowej (1978), Lotnej, straceńcy z warszawskich kanałów, Jaś Krone z Pokolenia i Maciek Chełmicki z Popiołu i diamentu – to galeria postaci, które najczęściej przywołujemy wówczas, gdy mówimy o ich romantycznym rodowodzie. Wśród nich miejsce szczególne zajmuje, przez zaprzeczenie modelu romantycznego bohatera, Karol Borowiecki z Ziemi obiecanej, ale także bohaterowie Człowieka z marmuru – murarz, socjalistyczny przodownik pracy Mateusz Birkut i odkrywająca po latach jego losy młoda dziennikarka Agnieszka. Oboje, pełni wewnętrznego sprzeciwu i buntu, toczą inną, już nie zbrojną walkę ze złem otaczającej ich politycznej i społecznej rzeczywistości. Zwłaszcza Birkut przez swój plebejski rodowód jest potwierdzeniem trwałości wzorca romantycznego bohatera.

Ci ostatni bohaterowie przypominają, iż w twórczości Andrzeja Wajdy nie tylko historia i uwikłani w nią Polacy stawali w centrum uwagi i refleksji tego artysty. Bliska mu jest także współczesna rzeczywistość. Właśnie Człowiek z marmuru i Człowiek z żelaza (1981) to najbardziej znane przykłady tego nurtu. Warto jednak pamiętać także o takich filmach, jak: Niewinni czarodzieje (1960), Polowanie na muchy, Wszystko na sprzedaż, Bez znieczulenia (1978), Dyrygent (1980), Panna Nikt (1996).

Powroty Andrzeja Wajdy do arcydzieł literatury polskiej (choć nie tylko – np. Piłat i inni wg Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa, Smuga cienia wg Conrada, Biesy wg Dostojewskiego), to na pewno powroty do najbardziej przez niego ukochanej tradycji kulturowej, do światów, w których porusza się najlepiej. Zwracając się ku tej tradycji, Wajda analizuje zbiorową świadomość Polaków, ukształtowaną przez historyczne doświadczenie i kulturę narodową. Nie znaczy to, iż jest bezkrytycznym apologetą tej świadomości, często podejmuje dyskusję czy nawet spór o systemy wartości, które ją ukształtowały, w tym mit postawy heroicznej, której ceną jest życie. Filmy Wajdy przenika zaduma nad narodową mitologią i funkcjami, jakie pełni ona w społeczeństwie. Nie zmienia to faktu, iż Wajda – nawet polemizując z tą mitologią – w czasach PRL-u budował poczucie polskości i jej wyznaczników. Tę samą rolę w czasach zaborów i niewoli odgrywali romantycy.

Realizując filmy o tematyce współczesnej i te, w których powracał do historii rozpiętej między czasami napoleońskimi a rokiem 1980, Wajda tak naprawdę kierował się intencją, którą niezwykle trafnie określił Adam Michnik. Zaliczył on Andrzeja Wajdę do tego grona najwybitniejszych polskich artystów,

co fascynują i oburzają, co wciąż na nowo przypominają, na czym polega splątany węzeł polskich dziejów i polskich losów, to osobliwe polskie przemieszanie cnoty i występku, heroizmu z bezmyślnością, patriotycznego rozumu z wrzaskliwym pustosłowiem.