Tomasz Ferenc

Liminalność a procesy tożsamościowe artystów emigrantów

Wychodźstwo stanowi istotnym element dziejów naszego kraju, a polska migracja w swojej masowości jest zjawiskiem dostrzegalnym w skali globalnej. „W ruchach migracyjnych szczególnie zaznacza się obecność Polaków. Plasują się oni na czwartym miejscu po Chińczykach, Niemcach i Włochach pod względem wielkości jako społeczność narodowościowa zamieszkująca poza granicami kraju. Szacuje się, że na świecie zamieszkuje ok. 25 mln ludzi mających polski rodowód”. Losy poszczególnych emigrantów, doświadczenia grup i całych pokoleniowych formacji tworzą skomplikowaną mozaikę, na której ujawnia się ogromna różnorodność wzorów. Dlaczego właśnie Polacy stworzyli tak liczną diasporę? Powody tych wyjazdów były i są do dziś bardzo różne, choć co należy podkreślić, decydowały zazwyczaj czynniki ekonomiczne. Ucieczka od ubóstwa, poszukiwanie lepszych warunków do życia, a wcześniej także represje polityczne stanowiły główne powody skłaniające kolejne pokolenia Polaków do emigracji. Często przyczyny te wzajemnie się wzmacniały. Obok nich wskazać można na cały szereg innych motywacji i okoliczności sprzyjających decyzji o opuszczeniu swojego kraju. Wyjazdy przymusowe, ucieczki, deportacje z jednej strony, ale i wyjazdy dobrowolne z drugiej, stały się udziałem ogromnej grupy polskich twórców. Skala tego zjawiska zasadniczo wpłynęła na kształt polskiej historii i kultury. Dla wielu pokoleń twórców było to jedno z kluczowych biograficznych doświadczeń, istotne nie tylko dla wyjeżdżających ale także dla rodzin i bliskich tych, którzy opuszczali Polskę. Nie przez przypadek znaczna część najwybitniejszych polskich dzieł sztuki powstała poza granicami naszego kraju. Biorąc pod uwagę współczesną, powojenną historię Polski należy podkreślić znaczącą skalę emigracji artystycznej. Polscy twórcy emigranci reprezentowali i nadal reprezentują wszystkie dziedziny sztuki. Grono współczesnych pisarzy i poetów emigracyjnych liczy kilkaset osób. Wśród nich bez wątpienia wskazać należy Czesława Miłosza, Witolda Gombrowicza, Leopolda Tyrmanda, Marka Hłaskę, Jerzego Kosińskiego, Henryka Grynberga. Są i tacy, którzy do pozostania za granicami zostali zmuszeni z powodu sytuacji politycznej panującej w kraju, wśród nich znaleźli się: Aleksander Wat, Sławomir Mrożek, Janusz Głowacki, którego stan wojenny zastał w Londynie. Są także emigranci czasowi, którzy po II wojnie światowej wrócili do kraju, między innymi Julian Tuwim, Antoni Słonimski oraz tacy, którzy zdecydowali się nie wracać pomimo końca wojny lub opuścili kraj zaraz po wojnie, na przykład: Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Gustaw Herling‑Grudziński, Marian Pankowski. Po koniec lat 70. na wyjazd zdecydowali się: Włodzimierz Odojewski, Rafał Wojaczek, Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak. Emigrację końca lat 90. reprezentuje między innymi Manuela Gretkowska, która ma za sobą dwa, rozdzielone reemigracją, okresy życia zagranicą, pierwszy we Francji, drugi w Szwecji. Obok pisarzy polska emigracja artystyczna posiada liczną reprezentację w sztukach plastycznych oraz filmowych. W tych ostatnich największą sławą ciszy się Roman Polański, ważną postacią jest także Jerzy Skolimowski, oraz tworzący przez długie lata we Francji Andrzej Żuławski. Nie można zapomnieć także o twórcy filmowej adaptacji „Krzyżaków” Aleksandrze Fordzie. Laureatem filmowego Oskara jest inny wybitny emigrant Zbigniew Rybczyński. W świecie filmu od dłuższego czasu wielkim respektem cieszą się polscy operatorzy filmowi tworzący za granicą, tacy jak Janusz Kamiński czy Sławomir Idziak. Z kolei najbardziej znanym polskim malarzem, żyjącym poza krajem, jest bez wątpienia Roman Opałka. Należy też wskazać na grupę wybitnych fotografów, wśród nich znajdują się między innymi: Eustachy Kossakowski, Krzysztof Pruszkowski, Mariusz Hermanowicz, Bogdan Konopka, Ryszard Horowitz, Tomek Sikora.