Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Artykuł 154.1.

Prezydent Rzeczypospolitej desygnuje Prezesa Rady Ministrów, który proponuje skład Rady Ministrów. Prezydent Rzeczypospolitej powołuje Prezesa Rady Ministrów wraz z pozostałymi członkami Rady Ministrów w ciągu 14 dni od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów i odbiera przysięgę od członków nowo powołanej Rady Ministrów.

Proces tworzenia rządu rozpoczyna Prezydent, desygnując Prezesa Rady Ministrów, którym zostaje polityk reprezentujący albo najliczniejszą w Sejmie partię polityczną, albo przedstawiciel koalicji (...). Desygnując premiera, Prezydent nie jest prawnie niczym skrępowany w doborze kandydata, winien jednak kierować się troską o to, aby rząd mógł uzyskać poparcie większości w Sejmie (...).

Desygnowanie premiera nie przesądza sprawy, kto zostanie premierem, gdyż ostateczna decyzja zależy od rezultatów powierzonej misji. Dwukrotnie już desygnowani premierzy (Jan Olszewski w 1990 roku i Bronisław Geremek w 1991 roku) rezygnowali z powierzonej im misji, nie mogąc doprowadzić jej do pomyślnego rezultatu.

Fiaskiem może się zakończyć nie tylko misja desygnowanego premiera, znane są bowiem (…) przypadki rezygnowania premiera już wybranego przez Sejm (na przykład Waldemar Pawlak w 1992 roku, który po miesiącu bezowocnych prób zrezygnował ze stanowiska).

Na podstawie przeprowadzonych rozmów politycznych desygnowany premier przedstawia Prezydentowi propozycje składu rządu. Nie jest przy tym zobowiązany do wcześniejszych uzgodnień z Prezydentem przedstawianych kandydatów (…). Prezydent powołuje premiera i pozostałych członków rządu w ciągu 14 dni od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu lub od dnia przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów. Odbiera przysięgę od członków nowego rządu i wręcza im nominacje.

Tryb postępowania Prezydenta i Sejmu został konstytucyjnie określony, natomiast działania desygnowanego premiera do reglamentacji prawnej nadają się tylko częściowo. Płaszczyzna ta należy raczej do sfery życia politycznego, którą trudno w pełni uregulować prawnie.

Rola desygnowanego premiera jest w tej dziedzinie zasadnicza. Po desygnacji podejmuje on rozmowy polityczne zmierzające do stworzenia koalicji, co jest niezbędne w warunkach systemu wielopartyjnego. Z powodu braku wyraźnej większości w Sejmie rozmowy w poszukiwaniu koalicji mogą być długotrwałe, (…) często trwają nadal aż do momentu powołania rządu (wymowny przykład takiej sytuacji wystąpił w Polsce po wyborach w 1997 roku). Rozmowy dotyczące utworzenia koalicji obejmują także kwestie składu przyszłego rządu, podziału resortów między koalicjantów, personalnego doboru członków rządu i tym podobne. Jest to najtrudniejszy i najbardziej żmudny okres prac przed przedstawieniem Prezydentowi listy członków Rady Ministrów.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Artykuł 154.2.

Prezes Rady Ministrów, w ciągu 14 dni od dnia powołania przez Prezydenta Rzeczypospolitej, przedstawia Sejmowi program działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania. Wotum zaufania Sejm uchwala bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Proces powoływania rządu obejmuje także pewne uprawnienia Sejmu, gdyż nowo powołany premier winien w ciągu 14 dni przedstawić Sejmowi program działania gabinetu i zgłosić wniosek o wotum zaufania dla rządu.

Opracowanie programu działania Rady Ministrów stanowi ważny etap rozmów koalicyjnych, a program ten stanowi dla Sejmu podstawę podjęcia uchwały dotyczącej wotum zaufania. Nieudzielenie tego wotum zobowiązuje wszak premiera do złożenia dymisji rządu (…).

Tryb postępowania w sprawie wotum zaufania określa artykuł 61a regulaminu Sejmu. Przewiduje on przeprowadzenie dyskusji nad exposé premiera, zawierającym program działania Rady Ministrów, a także nad wnioskiem o wotum zaufania. Pod głosowanie stawia się tylko wniosek premiera, inne wnioski są niedopuszczalne. Do przyjęcia uchwały w tej sprawie wymagana jest bezwzględna większość co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Określony w artykule 154 ustęp 1 i 2 tryb powoływania rządu powinien w warunkach normalnych zaowocować powstaniem Rady Ministrów i podjęciem przez nią działalności. Przewidziano także na wypadek kryzysu spowodowanego brakiem większości parlamentarnej dwa rozwiązania awaryjne. Określa je (...) artykuł 154.3., a także artykuł 155 konstytucji.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Artykuł 154.3.

W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie ustępu 1 lub nieudzielenia jej wotum zaufania w trybie ustępu 2 Sejm w ciągu 14 dni od upływu terminów określonych w ustępie 1 lub ustępie 2 wybiera Prezesa Rady Ministrów oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Prezydent Rzeczypospolitej powołuje tak wybraną Radę Ministrów i odbiera przysięgę od jej członków.

Jeśli (…) desygnowany przez Prezydenta premier nie zdoła wykonać zadania albo gdy rząd nie uzyska wotum zaufania, dalsze działania przejmuje Sejm. Wówczas kandydata na premiera może zgłosić co najmniej 46 posłów w terminie wyznaczonym przez Marszałka Sejmu. Sejm wybiera premiera, który następnie przedstawia Sejmowi program działania rządu i proponowany skład Rady Ministrów. Uchwałę o wyborze Marszałek Sejmu przekazuje niezwłocznie Prezydentowi. Wyboru premiera i członków Rady Ministrów Sejm winien dokonać w ciągu 14 dni bezwzględną większością głosów, a do Prezydenta należy już tylko odebranie przysięgi od członków rządu i wręczenie nominacji. W tym trybie powoływania rządu inicjatywa należy więc do Sejmu, wyraźnemu zaś ograniczeniu ulega rola Prezydenta.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Artykuł 155.1.

W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie artykułu 154 ustęp 3 Prezydent Rzeczypospolitej w ciągu 14 dni powołuje Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę. Sejm w ciągu 14 dni od dnia powołania Rady Ministrów przez Prezydenta Rzeczypospolitej udziela jej wotum zaufania większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

W trzecim trybie powoływania rządu będącym drugim trybem awaryjnym inicjatywa ponownie przechodzi do Prezydenta, który w ciągu 14 dni powołuje premiera, a na jego wniosek pozostałych członków rządu i odbiera od nich przysięgę. Sejm w ciągu kolejnych 14 dni powinien udzielić temu rządowi wotum zaufania i wystarcza do tego już tylko zwykła większość głosów, czyli większość głosów popierających wobec głosów negatywnych, a głosy wstrzymujące się nie są brane w rachubę. W tym przypadku zatem Konstytucja rezygnuje z wymogu większości bezwzględnej (…) wynoszącej ponad połowę oddanych głosów.

W tym właśnie trybie awaryjnym doszło w czerwcu 2004 roku do powołania rządu Marka Belki, z tym że rząd, który powstał, uzyskał wotum zaufania bezwzględną większością głosów, mimo że koalicja rządząca cieszyła się poparciem klubów, które takiej większości nie stanowiły. Jednak w obliczu groźby, iż nieudzielenie wotum zaufania w ramach tej procedury doprowadzi do skrócenia kadencji Sejmu i zarządzenia przedterminowych wyborów parlamentarnych, członkowie kilku kół parlamentarnych głosowali za wotum zaufania. Wynik głosowania wcale zatem nie oznaczał, że rząd Marka Belki miał wystarczające, większościowe zaplecze parlamentarne.

Gdyby i ten tryb nie dał pozytywnego rezultatu, sytuacja taka zobowiązuje Prezydenta do skrócenia kadencji i zrządzenia przedterminowych wyborów parlamentarnych, gdyż istniejący stan rzeczy świadczy o występowaniu głębokiego kryzysu politycznego wynikającego z braku większości sejmowej.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Artykuł 155.2.

W razie nieudzielenia Radzie Ministrów wotum zaufania w trybie określonym w ustępie 1 Prezydent Rzeczypospolitej skraca kadencję Sejmu i zarządza wybory.