Maria Janion

Pełnia Fausta czyli tragedia antropologiczna

Mit faustyczny, który zaczął się formować u schyłku XVI wieku, zdobywając szybko rangę jednego z najważniejszych mitów nowożytnej Europy, opowiada o dziejach człowieka, chcącego żyć pełnią życia. Pierwsza popularna książka o Fauście historycznym, a już obrastającym legendą, przedstawiała go jako postać przenikniętą duchem Renesansu i Reformacji, wykształconego teologa i humanistę, niestroniącego wszak od czarnej magii, pragnącego wiedzy, ale i użycia (stąd wziął się jego pakt z diabłem). Przyświecały mu ideały postępu, rozumu i nauki. [...] Faust jest również człowiekiem nowoczesnym, który poszukuje, wątpi i nie porzuca swych badań oraz doświadczeń, mimo wszelkich niebezpieczeństw czy to o charakterze duchowym, czy materialnym. Chciałby mieć „skrzydła orła, aby zbadać tajemnice nieba i ziemi”. Z ciekawością umysłową, z żądzą życia łączy także innego rodzaju aktywność – umiejętność władania ludźmi. Toteż dla autora książki o nim wydanej w roku 1587 jest on już rodzajem tytana, autor porównuje go do tych olbrzymów, które wznosiły góry, by zaatakować samego Boga. [...] Dla postaci historycznego Fausta [stworzono] rejestr porównań do geniuszy wszechczasów: „Faust jest lekarzem jak Paracelsus, astrologiem jak Nostradamus, mistykiem jak Tauler, magiem jak Orfeusz, matematykiem jak Pitagoras, lingwistą jak Reuchlin, znawcą kobiet jak Boccaccio i znawcą ludzi jak Marcin Luter.”

Faust miał zatem łączyć w sobie wszystkie zalety wielkich umysłów i wszystkie wartości wiedzy: od matematycznej po magiczną. W tym sensie mógł stać się również prototypem bohatera Goethego oraz bohatera romantycznego – w jego człowieczej pełni lub w jego dążeniu do takiej pełni.

[...] Faustowski pęd do doświadczenia wszystkiego, co należy do ludzkiej kondycji, stanowił nieodzowną część dążenia ku pełni człowieczeństwa. Natomiast u wielu romantyków właśnie doświadczenie życiowe Fausta okazuje się degradacją moralną. Rozpacz i klęska stają się jego udziałem; często wręcz dochodzi on do ocierającego się o nihilizm zwątpienia. [...] Ale romantycy mieli do Fausta stosunek bardziej osobisty i identyfikowali się z nim. Jego dążenie ekspansjonistyczne w połączeniu z rozpaczą było przecież znamieniem tragizmu epoki nowożytnej – i w tym sensie stawał się on „bohaterem problematycznym” czasów buntu i zwątpienia. Do kreacji bohaterskich zestawianych bądź porównywanych z Faustem romantycy wprowadzili Prometeusza, Lucyfera i Don Juana. W ten sposób repertuar cech faustycznych wyczerpywał niemal wszystko, co w epoce nowożytnej uznano za oznaki niezależnego człowieka – zdobywcy i buntownika. Nie sposób nie podkreślić antropologicznego charakteru mitu Fausta. We współczesnych interpretacjach niemieckich panuje pogląd, że Goethe w tragedii o Fauście trzymał się z dala od sfery religijnej, a uwagę swą kierował „ku człowiekowi jako istocie samej przez się autonomicznej i odpowiedzialnej tylko przed sobą”. [...]

Historia Fausta, należąc do nielicznych mitów ukształtowanych już w epoce nowożytnej, przyciągała do siebie i przekształcała rozmaite dawne podania i legendy, które łączyły się z kultem wiedzy, ale częściej z marzeniem o bezgranicznym poznaniu. Zarazem siła mitopeiczna tematu faustowskiego, tkwiła w fascynacji niebezpieczeństwami poznania przekraczającego zakreślone przez Boga i ludzi miary. [...] Dwoistość wiedzy historycznego Fausta nie ulegała wątpliwości – był on uczonym i magiem jednocześnie, chlubił się znajomością nauk wszelkich, wśród nich także i tajemnych. W ten sposób też w micie faustycznym musiało ujawnić się uzurpatorskie marzenie o boskim charakterze wiedzy [...], o duchowym panowaniu nad światem, za pomocą jednak podejrzanych „nieczystych” metod – sztuk czarnoksięskich.