R1Cwgq45tYwHD

Barok w Europie i Polsce

Wnętrze Kościoła Uniwersyteckiego we Wrocławiu
Jar.ciurus, domena publiczna

Manieryzm - wynaturzenie renesansu?

1
Wskazówka

W przypadku realizacji na 1 godziny lekcyjnej należy pominąć przykłady dzieł sztuki okresu manieryzmu oraz informacje szczegółowe o baroku europejskim (charakterystykę baroku w poszczególnych krajach).

R18wani9us7n3
Sąd ostateczny
Michał Anioł, Sąd ostateczny, 1536-1541, fresk, Kaplica Sykstyńska, licencja: CC BY-SA 3.0
R1Pow7EMdnaMk1
Autoportret Gorgio Vasari’ego
Giorgio Vasari, Olej na płótnie, domena publiczna

Mistrzowie renesansu w XV i na początku XVI w. osiągnęli „doskonałość”, a przynajmniej tak ocenił ich umiejętności „pierwszy historyk sztuki” Giorgio Vasari. Ich sprawność techniczna i precyzja w posługiwaniu się perspektywą były tak duże, iż umożliwiały idealne odtwarzanie rzeczywistości i kreowanie wyobrażeń imitujących rzeczywistość. Artyści zaczęli poszukiwać nowych form wyrazu, intensywniej oddziałujących na odbiorców. Zaczęto nieco zniekształcać rzeczywistość po to, aby uwypuklić pewne cechy lub przełamać przewidywalną regularność, którą cechował się renesans.

Scena sądu ostatecznego Michała Anioła, pomimo iż fresk powstał w okresie renesansu, zapowiada przemiany charakterystyczne dla następnej epoki w dziejach sztuki. Centralnie przedstawiona postać Chrystusa jest dynamiczna, brak w niej spokoju i harmonii. Zakłócona perspektywa linearna i ekspresyjne, przerysowane emocje przypisane poszczególnym postaciom również pozwalają widzieć w tym dziele pierwszy zwiastun nowej estetyki. Określano ją jako „manieryzm”, czyli świadome stosowanie pewnych charakterystycznych zniekształceń w celu osiągnięcia konkretnego wyrazu artystycznego. Dzieła manierystyczne były swoistą kpiną ze zbyt sztywnych ram estetycznych renesansu. Jako charakterystyczne przykłady tego nurtu, oprócz sztuki XVI w. w Europie Zachodniej (np. malarstwo Parmigianina, Tintoretta czy El Greca, wskazać można architekturę Gdańska (Dwór Artusa, Zbrojownię czy Złotą Bramę), budowle we Lwowie (Kaplica Boimów) czy kamienice w Kazimierzu Dolnym. Obrazują one odejście od klasycznych norm równowagi, powtarzalności i klasycznych porządków architektonicznych.

Polecenie 1

Porównaj powyższe portrety Guiseppe Arcimbolda z dowolnym portretem okresu renesansu (np. Mona Lisą Leonarda da Vinci). Jakie dostrzegasz różnice? Jakie cechy manieryzmu prezentują powyższe portrety?

1
Wskazówka

Poinformować uczniów, że malarstwo Guiseppe Arcimbolda stanowiło inspirację dla artystów okresu surrealizmu w XX w.

Polecenie 2

Wymień przykłady dzieł sztuki okresu manieryzmu:

  • w malarstwie,

  • w architekturze.

tlltLmdLIi_00000039

Barok – styl „totalny”

Barok to nazwa stylu, która odnosi się do różnych dziedzin kultury, poczynając od sztuk plastycznych: architektury, malarstwa i rzeźby przez dzieła literackie, aż po muzykę. Można wręcz zaobserwować pewne podobieństwa wykraczające poza sferę wyrazu artystycznego, sięgające także w sferę kultury życia codziennego, zachowań towarzyskich czy przeżywania doznań religijnych. Barok można uznać za styl „totalny”, obejmujący swoim zasięgiem wszystkie przejawy życia, ale też przenikający większość warstw ówczesnego społeczeństwa. Nie możemy powiedzieć tego o dość elitarnym, przeważnie obejmującym krąg dworskich elit renesansie czy późniejszym salonowym rokoku.

Epoka baroku trwała wyjątkowo długo, gdyż jego początków dopatrzeć się możemy w drugiej połowie XVI w., a schyłek przypada na końcowe dziesięciolecia XVIII w. Daty pozostają umowne, ale niektórzy historycy sztuki datują ten okres na lata od ok. 1575 do ok. 1770 r., dzieląc go na trzy części: wczesny (do ok. 1650), pełny (do 1720) i schyłkowy barok (do 1770).

Ćwiczenie 1
R1U74q6g5eTtu1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tlltLmdLIi_0000004D

Barok – nowy styl Kościoła katolickiego i protestanckie dylematy

Rozkwit nowej stylistyki zbiegł się z odrodzeniem Kościoła katolickiego, czyli okresem zwanym „kontrreformacją” (por. lekcja 89). Stanowił on niejako programowe przeciwstawienie się protestanckim dążeniom do wyrzucenia ze świątyń wszelkich dzieł sztuki i maksymalnego uproszczenia architektury, aby nic nie odciągało i nie rozpraszało wiernych podczas słuchaniu słowa bożego.

Sobór trydencki zdecydowanie odrzucał wszelkie nowości proponowane przez protestantów. Odnosiło się to też do „oprawy artystycznej religii” – sztuk plastycznych, muzyki, teatralizacji obrządków religijnych. Starano się oddziaływać na wszystkie zmysły człowieka – wzrok, słuch, węch, a nawet smak i dotyk, mówiąc np. w kazaniach o „słodkiej miłości bożej”.

Kościół miał stać się wspólną przestrzenią wiernych, ale też miejscem, gdzie możliwa była indywidualna kontemplacja Boga. Stąd klasyczny plan kościoła Il Gesú w Rzymie, jezuicki wzorzec dla barokowej architektury sakralnej powstającej w licznych transpozycjach.

Protestanci przeważnie zadawalali się adaptowaniem istniejących świątyń na swoje potrzeby. Jeśli zdarzała się potrzeba wzniesienia nowego zboru (a działo się to rzadko), posiłkowano się wzorcami katolickimi, przerabiając je w myśl własnych doktryn, czyli zmniejszając ilość ozdób i ograniczając bogactwo wyposażenia.

Ćwiczenie 2
RTqPujLhMEif01
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 3

Porównaj i omów różnice w wyglądzie wewnętrznym świątyni katolickiej i luterańskiej.

tlltLmdLIi_00000064

Rozpasana forma – barok niemiecki i hiszpański

Pierwowzór kościoła barokowego stosunkowo szybko zaczął się zmieniać. Wzbogacono zarówno jego plan architektoniczny, jak również wystrój i wyposażenie wnętrza. Oglądającego starano się przytłoczyć wielką ilością dekoracyjnych detali, rzeźby i malarstwa. Takiemu barokowi przypisano określenie „horror vacui”, co oznacza lęk przed pustą przestrzenią.

Architektura barokowa poza Italią szczególnie bogato rozwinęła się w południowych Niemczech, Hiszpanii i Polsce. W krajach tych, dzięki poparciu władz i zasobności Kościoła, wznoszono wspaniałe budowle sakralne, powstały też całe założenia urbanistyczne.

Nowy styl rozpowszechniał się szczególnie dzięki licznym realizacjom zakonu jezuickiego. Powodowało to pewną standaryzację i ujednolicenie sztuki sakralnej. Rzeźbę zdominowały przedstawienia pełne ekspresji i emocji, w odniesieniu do których późniejsi krytycy żartobliwie mówili, że „każdy święty ma swoje wykręty”. Było to nawiązanie do póz, w jakich ukazywano postaci ludzi.

W kościołach powszechnie stosowano malarstwo iluzjonistyczne, dzięki któremu stwarzano we wnętrzach nowe, nierzeczywiste perspektywy architektoniczne, sięgające niemal nieba i zacierające granice rzeczywistej przestrzeni. Powstawały nieistniejące balkony, kopuły i balustrady. Ponadto stiuk (mieszanina gipsu, wapienia i pyłu marmurowego) oraz malarstwo umożliwiały doskonałe naśladowanie drogich materiałów, takich jak np. marmury i drogocenne kamienie.

tlltLmdLIi_0000006W

W stronę klasycyzmu – barok francuski i północnoeuropejski

Rclv5Er9KshWd1
Portret Andrea Palladio
1576, olej na płótnie, domena publiczna

W krajach protestanckich oraz we Francji, a później wśród licznych naśladowców dominującej od drugiej poł. XVII w. sztuki francuskiej, zrezygnowano z nadmiaru detalu architektonicznego. Tu chętniej sięgano do wzorników zaproponowanych przez wybitnego późnorenesansowego architekta włoskiego Andrea Palladio, który nawiązywał do bardziej klasycznych form, preferując porządki antyczne. Uznawano to za rozwiązania alternatywne dla pełnej ozdobników sztuki „papistów”, czyli wzorców płynących bezpośrednio z Rzymu.

R17MHI6kEjKXf
Jedno z najsłynniejszych dzieł Palladia „Villa Rotonda" w miejscowości Vicenza w północno-wsch. Włoszech.
Tzzzpfff, Wikipedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RNdOMQJzTmKXH
Strona tytułowa traktatu Palladia o architekturze wydanego po raz pierwszy w 1570 r. w Wenecji, na ilustracji wydanie późniejsze (Andrea Palladio, „I quattro libri dell´architettura", 1642)
Andrea Palladio, 1642, domena publiczna
RpS8HMa1h7axK1
Autoportret  G. Berniniego
Gian Lorenzo Bernini, ok. 1623, olej na płótnie, Galleria Borghese, domena publiczna

Monumentalna architektura i sztuka Francji Ludwika XIV Wielkiego jest swoistym wyrazem gallikanizmu Kościoła francuskiego i oznacza dążenie do niezależności od papiestwa i jego wpływów w każdej dziedzinie. Zaproszony do Francji Giovanni Lorenzo Bernini, najwybitniejszy twórca rzymski, autor tak sztandarowych dzieł jak baldachim nad konfesją św. Piotra w bazylice św. Piotra, wykonał projekt jednej z fasad Luwru. Został wspaniale przyjęty, wynagrodzony, ale po wyjeździe jego projekt został zarzucony. Wykonano bardziej klasyczny projekt Claude’a Perrault’a.

R19MbZIzM7OIP
Baldachim nad konfesją św. Piotra w bazylice św. Piotra w Rzymie.
Hadi on de.wikipedia, fotografia, domena publiczna
RmAD4pwQjHu2m
Plac przed bazyliką św. Piotra ze słynną kolumnadą, jedno ze sztandarowych dzieł Berniniego.
DAVID ILIFF, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RUC6UVzi5iUm4
Wznoszenie wschodniej fasady Luwru, którą projektował podczas swojego pobytu we Francji Bernini, ale którą ostatecznie wzniesiono wg projektu francuskiego architekta Clauda Peraulta
Sébastien Leclerc, 1674, domena publiczna
Ćwiczenie 3
RnmdhU3WNLkuo1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4

Powiedz, kto jest autorem dwóch dzieł, spośród wyżej wymienionych, niebędących autorstwa Berniniego.

tlltLmdLIi_0000008B

Pałace i wygodne wille – w bezpieczniejszej Europie

Wprawdzie wzór wiejskiej willi spopularyzował wielokrotnie publikowany traktat Andrei Palladia, ale to Francja stała się kolebką budownictwa pałacowego (por. lekcję 108). Twórczo przerobiono tu dokonania architektów z Rzymu, z najbardziej sławnym pałacem Barberinich na czele, budowanym w latach 1625‑1638 kolejno przez Carla Madernę, Gianlorenza Berniniego i Francesca Borrominiego.

Wspaniałość Wersalu będzie wzorem dla całej Europy, poczynając od licznych dworów w Niemczech (Kassel, Würzburg), przez cesarskie realizacje w Wiedniu: pałace Schönbrunn czy Belweder, poczdamski pałac Sanssoussi, misterny Zwinger w Dreźnie, po realizacje carskie w nowej stolicy – Petersburgu (Pałac Zimowy) i jego najbliższych okolicach (Carskie Sioło).

Typ pałacu francuskiego z dużym reprezentacyjnym podjazdem, rozbudowanymi, gospodarczymi skrzydłami bocznymi oraz uproszczoną fasadą ogrodową powtarzany będzie przez liczne realizacje magnackie.

R14PGtHVBncxg1
Fasada ogrodowa pałacu królewskiego w Wersalu. Fasada ogrodowa pałacu królewskiego w Wersalu. Źródło: Samuli Suomi, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Fasada ogrodowa pałacu królewskiego w Wersalu.
Samuli Suomi, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
tlltLmdLIi_0000009D

Sztuka ogrodu

Obok architektury ważnym elementem sztuki rezydencjonalnej stało się zakładanie wspaniałych ogrodów. Miały one stanowić kwintesencję absolutyzmu, w którym wprawdzie obowiązują odgórne prawa, ale muszą się one podporządkować woli władcy. Podobnie przyroda podporządkowana była woli człowieka, tworzącego wspaniałe założenia ogrodowe: z osiami widokowymi łączącymi regularny układ kanałów wodnych, ze szpalerami regularnie przycinanych drzew i krzewów oraz kunsztownie komponowanych rabat kwiatowych, tzw. parterów.

Wszystko to podzielone było na strefy: spacerowe, zabawowe, specjalnie ukształtowane „zielone gabinety”, labirynty, tarasowe kaskady. Elementami sztuki ogrodowej były fontanny, wodotryski, sztuczne cieki wodne, specjalnie kształtowane „groty morskie”, rzeźby i kompozycje ogrodowe.

RShDCbfZEt4Od
Fragment parku wersalskiego.
Kallgan, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RzuNPR7vinHym
Widok na aleję główną parku wersalskiego.
Paolo Costa Baldi, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RTS5qTHg7PqDn
Grota Apolla w parku wersalskim
koakoo, domena publiczna
Praca domowa
Polecenie 5.1

Obejrzyj pałac w Wersalu. Biorąc go za punkt odniesienia, scharakteryzuj typ pałacu francuskiego.

Polecenie 5.2

Dla jakich założeń pałacowych w Europie wzorem był Wersal? W jakich państwach one wówczas powstały?

tlltLmdLIi_000000A7

Sztuka emocji

Podkreślić należy, że barok niezwykle chętnie posługiwał się „emocjami”. W sztukach plastycznych pokazywano człowieka w chwilach ekstazy, cierpienia, walki. Sztandarowym przykładem tego nurtu jest rzeźba Berniniego „Ekstaza św. Teresy”, ukazująca religijne uniesienie poprzez pełną dynamizmu pozę, odrealnienie i jakby zawieszenie w powietrzu postaci, która wydaje się znajdować w jakimś nieokreślonym miejscu między ziemią a niebem.

Podobne zabiegi stosowano w malarstwie. Caravaggio w obrazie „Dawid i Goliat” skontrastował pozornie niewinną, delikatnie chłopięcą postać Dawida z brutalną siłą, z jaką przyciska do ziemi pokonanego, potężnego Goliata.

Dotyczyło to także literatury i sztuki oratorskiej, w których zestawiano ze sobą miłość i śmierć, piękno i rozkładające się ciało. Podstawową zasadą było dążenie do zaskoczenia, zadziwienia i wstrząśnięcia odbiorcą. Uważano, że dzięki takim zabiegom odbiór dzieła stawał się pełniejszy, a zmysły bardziej wyczulone.

RgznRYhmYHfQX
Dawid i Goliat
Caravaggio, Dawid i Goliat, 1600, olej na płótnie, Museo Nacional del Prado, domena publiczna
tlltLmdLIi_000000AI

Polska się wzoruje

Polski barok nie odbiegał od najlepszych wzorców prezentowanych w przodujących ośrodkach Europy. Odnosi się to przede wszystkim do architektury, rzeźby i malarstwa sakralnego. Prymat przypada kościołowi jezuickiemu wzniesionemu w Nieświeżu, mieście stanowiącym centrum ordynackich posiadłości rodu Radziwiłłów. Zaczęto go budować w roku ukończenia rzymskiego kościoła Il Gesú (1584). Dużo bardziej inspirujący był (z racji usytuowania) kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, który zaczęto wznosić zaledwie w 13 lat po ukończeniu rzymskiego pierwowzoru. Jego fasada i wnętrze podziwiane były przez licznych odwiedzających stołeczne jeszcze wówczas miasto.

Obok „sakralnego” nurtu barokowej architektury równie szybko upowszechniała się ta stylistyka w architekturze świeckiej, zwłaszcza pałacowej. Najważniejsze realizacje tego typu to: przebudowa części pomieszczeń na Wawelu po pożarze w 1595 r. północno‑wschodniego skrzydła, zamek królewski oraz pałac Ujazdowski w nowej stolicy – Warszawie, wreszcie pałac Wilanowski Jana III Sobieskiego. Także magnateria wznosiła w stylistyce barokowej zarówno swoje siedziby rodowe na prowincji, jak i pałace warszawskie.

Miasta wprawdzie były stosunkowo słabe, ale również tutaj upowszechniały się nowe wzorce kamienicy i sporadycznie ratusza (np. w Buczaczu).

Praca domowa
Polecenie 6.1

Wymień najważniejsze świątynie powstałe w Rzeczpospolitej w okresie baroku. Jaki kościół baroku europejskiego był dla nich wzorem?

Polecenie 6.2

Wymień najważniejsze założenia pałacowe powstałe w Rzeczpospolitej w okresie baroku. Jaki pałac baroku europejskiego był dla nich wzorem?

Praca domowa
Polecenie 7.1

Pod kierunkiem nauczyciela przygotujcie w grupach projekt edukacyjny na temat „Barok w mojej miejscowości lub regionie” (zgodnie z przyjętymi w szkole warunkami realizacji projektów).