W przypadku realizacji na 1 godziny lekcyjnej należy pominąć przykłady dzieł sztuki okresu manieryzmu oraz informacje szczegółowe o baroku europejskim (charakterystykę baroku w poszczególnych krajach).
R18wani9us7n3
R1Pow7EMdnaMk1
Mistrzowie renesansu w XV i na początku XVI w. osiągnęli „doskonałość”, a przynajmniej tak ocenił ich umiejętności „pierwszy historyk sztuki” Giorgio Vasari. Ich sprawność techniczna i precyzja w posługiwaniu się perspektywą były tak duże, iż umożliwiały idealne odtwarzanie rzeczywistości i kreowanie wyobrażeń imitujących rzeczywistość. Artyści zaczęli poszukiwać nowych form wyrazu, intensywniej oddziałujących na odbiorców. Zaczęto nieco zniekształcać rzeczywistość po to, aby uwypuklić pewne cechy lub przełamać przewidywalną regularność, którą cechował się renesans.
R4fRdVA8CVsMH
Rn5sUVhaQQATd
Scena sądu ostatecznego Michała Anioła, pomimo iż fresk powstał w okresie renesansu, zapowiada przemiany charakterystyczne dla następnej epoki w dziejach sztuki. Centralnie przedstawiona postać Chrystusa jest dynamiczna, brak w niej spokoju i harmonii. Zakłócona perspektywa linearna i ekspresyjne, przerysowane emocje przypisane poszczególnym postaciom również pozwalają widzieć w tym dziele pierwszy zwiastun nowej estetyki. Określano ją jako „manieryzm”, czyli świadome stosowanie pewnych charakterystycznych zniekształceń w celu osiągnięcia konkretnego wyrazu artystycznego. Dzieła manierystyczne były swoistą kpiną ze zbyt sztywnych ram estetycznych renesansu. Jako charakterystyczne przykłady tego nurtu, oprócz sztuki XVI w. w Europie Zachodniej (np. malarstwo Parmigianina, Tintoretta czy El Greca, wskazać można architekturę Gdańska (Dwór Artusa, Zbrojownię czy Złotą Bramę), budowle we Lwowie (Kaplica Boimów) czy kamienice w Kazimierzu Dolnym. Obrazują one odejście od klasycznych norm równowagi, powtarzalności i klasycznych porządków architektonicznych.
R1KFgWDWIb1Dt
RIIT599QcEF24
R82huCqJMuAvW
Polecenie 1
Porównaj powyższe portrety Guiseppe Arcimbolda z dowolnym portretem okresu renesansu (np. Mona Lisą Leonarda da Vinci). Jakie dostrzegasz różnice? Jakie cechy manieryzmu prezentują powyższe portrety?
1
Wskazówka
Poinformować uczniów, że malarstwo Guiseppe Arcimbolda stanowiło inspirację dla artystów okresu surrealizmu w XX w.
ROF9wT0AYibyq
RWz0QbWMsNzfn
Rii6LHZHGKzYi
R1Kp7GXyPUoeh
RQFaOvMTIjgja
RKzgGYjY5ZA1h
R1FOmAcc3DewZ
R1WgysTHN4Jgb
R7m6SvlplAaBz
Polecenie 2
Wymień przykłady dzieł sztuki okresu manieryzmu:
w malarstwie,
w architekturze.
tlltLmdLIi_00000039
Barok – styl „totalny”
Barok to nazwa stylu, która odnosi się do różnych dziedzin kultury, poczynając od sztuk plastycznych: architektury, malarstwa i rzeźby przez dzieła literackie, aż po muzykę. Można wręcz zaobserwować pewne podobieństwa wykraczające poza sferę wyrazu artystycznego, sięgające także w sferę kultury życia codziennego, zachowań towarzyskich czy przeżywania doznań religijnych. Barok można uznać za styl „totalny”, obejmujący swoim zasięgiem wszystkie przejawy życia, ale też przenikający większość warstw ówczesnego społeczeństwa. Nie możemy powiedzieć tego o dość elitarnym, przeważnie obejmującym krąg dworskich elit renesansie czy późniejszym salonowym rokoku.
Rwi7VP8jqZfoQ
RydjXr8oWfp9g
Epoka baroku trwała wyjątkowo długo, gdyż jego początków dopatrzeć się możemy w drugiej połowie XVI w., a schyłek przypada na końcowe dziesięciolecia XVIII w. Daty pozostają umowne, ale niektórzy historycy sztuki datują ten okres na lata od ok. 1575 do ok. 1770 r., dzieląc go na trzy części: wczesny (do ok. 1650), pełny (do 1720) i schyłkowy barok (do 1770).
R15Igc2VpPDXB
RhHti2uVfR1x3
R4GCb6V46lbea
RvRc86KqVxypH
Ćwiczenie 1
R1U74q6g5eTtu1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Do każdego z podanych wyrażeń dobierz odpowiadające mu dzieło:
rzeźba Błogosławionej Ludwiki Albertoni, Fontanna di Trevi, dzieło Jeana Lamoura
powiązanie architektury i rzeźby z wodą
przeżycia mistyczne
zdobiona kuta krata bramy na Placu Stanisława
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tlltLmdLIi_0000004D
Barok – nowy styl Kościoła katolickiego i protestanckie dylematy
Rozkwit nowej stylistyki zbiegł się z odrodzeniem Kościoła katolickiego, czyli okresem zwanym „kontrreformacją” (por. lekcja 89). Stanowił on niejako programowe przeciwstawienie się protestanckim dążeniom do wyrzucenia ze świątyń wszelkich dzieł sztuki i maksymalnego uproszczenia architektury, aby nic nie odciągało i nie rozpraszało wiernych podczas słuchaniu słowa bożego.
Sobór trydencki zdecydowanie odrzucał wszelkie nowości proponowane przez protestantów. Odnosiło się to też do „oprawy artystycznej religii” – sztuk plastycznych, muzyki, teatralizacji obrządków religijnych. Starano się oddziaływać na wszystkie zmysły człowieka – wzrok, słuch, węch, a nawet smak i dotyk, mówiąc np. w kazaniach o „słodkiej miłości bożej”.
Kościół miał stać się wspólną przestrzenią wiernych, ale też miejscem, gdzie możliwa była indywidualna kontemplacja Boga. Stąd klasyczny plan kościoła Il Gesú w Rzymie, jezuicki wzorzec dla barokowej architektury sakralnej powstającej w licznych transpozycjach.
Protestanci przeważnie zadawalali się adaptowaniem istniejących świątyń na swoje potrzeby. Jeśli zdarzała się potrzeba wzniesienia nowego zboru (a działo się to rzadko), posiłkowano się wzorcami katolickimi, przerabiając je w myśl własnych doktryn, czyli zmniejszając ilość ozdób i ograniczając bogactwo wyposażenia.
R19sOZplZjjgs
RL9vPe441qN1P
R1ItXFeGpB8TM
R1M3zTolL4SVh
R1B10UYTgTBiC
Rm9AY6JBNwriM
R1XScsw9yNg2b
R7l98CuU18aWC
R12z2LCUsrUEO
RjWbwSktynerm
Ćwiczenie 2
RTqPujLhMEif01
Polecenie 3
Porównaj i omów różnice w wyglądzie wewnętrznym świątyni katolickiej i luterańskiej.
tlltLmdLIi_00000064
Rozpasana forma – barok niemiecki i hiszpański
Pierwowzór kościoła barokowego stosunkowo szybko zaczął się zmieniać. Wzbogacono zarówno jego plan architektoniczny, jak również wystrój i wyposażenie wnętrza. Oglądającego starano się przytłoczyć wielką ilością dekoracyjnych detali, rzeźby i malarstwa. Takiemu barokowi przypisano określenie „horror vacui”, co oznacza lęk przed pustą przestrzenią.
Architektura barokowa poza Italią szczególnie bogato rozwinęła się w południowych Niemczech, Hiszpanii i Polsce. W krajach tych, dzięki poparciu władz i zasobności Kościoła, wznoszono wspaniałe budowle sakralne, powstały też całe założenia urbanistyczne.
Nowy styl rozpowszechniał się szczególnie dzięki licznym realizacjom zakonu jezuickiego. Powodowało to pewną standaryzację i ujednolicenie sztuki sakralnej. Rzeźbę zdominowały przedstawienia pełne ekspresji i emocji, w odniesieniu do których późniejsi krytycy żartobliwie mówili, że „każdy święty ma swoje wykręty”. Było to nawiązanie do póz, w jakich ukazywano postaci ludzi.
W kościołach powszechnie stosowano malarstwo iluzjonistyczne, dzięki któremu stwarzano we wnętrzach nowe, nierzeczywiste perspektywy architektoniczne, sięgające niemal nieba i zacierające granice rzeczywistej przestrzeni. Powstawały nieistniejące balkony, kopuły i balustrady. Ponadto stiuk (mieszanina gipsu, wapienia i pyłu marmurowego) oraz malarstwo umożliwiały doskonałe naśladowanie drogich materiałów, takich jak np. marmury i drogocenne kamienie.
RIycbjsFdG13o
R1eX65DbSbwRp
R13h7wWP8FJik
R1BSEa89QcAQ1
tlltLmdLIi_0000006W
W stronę klasycyzmu – barok francuski i północnoeuropejski
Rclv5Er9KshWd1
W krajach protestanckich oraz we Francji, a później wśród licznych naśladowców dominującej od drugiej poł. XVII w. sztuki francuskiej, zrezygnowano z nadmiaru detalu architektonicznego. Tu chętniej sięgano do wzorników zaproponowanych przez wybitnego późnorenesansowego architekta włoskiego Andrea Palladio, który nawiązywał do bardziej klasycznych form, preferując porządki antyczne. Uznawano to za rozwiązania alternatywne dla pełnej ozdobników sztuki „papistów”, czyli wzorców płynących bezpośrednio z Rzymu.
R17MHI6kEjKXf
RNdOMQJzTmKXH
RpS8HMa1h7axK1
Monumentalna architektura i sztuka Francji Ludwika XIV Wielkiego jest swoistym wyrazem gallikanizmu Kościoła francuskiego i oznacza dążenie do niezależności od papiestwa i jego wpływów w każdej dziedzinie. Zaproszony do Francji Giovanni Lorenzo Bernini, najwybitniejszy twórca rzymski, autor tak sztandarowych dzieł jak baldachim nad konfesją św. Piotra w bazylice św. Piotra, wykonał projekt jednej z fasad Luwru. Został wspaniale przyjęty, wynagrodzony, ale po wyjeździe jego projekt został zarzucony. Wykonano bardziej klasyczny projekt Claude’a Perrault’a.
R19MbZIzM7OIP
RmAD4pwQjHu2m
RUC6UVzi5iUm4
Ćwiczenie 3
RnmdhU3WNLkuo1
Polecenie 4
Powiedz, kto jest autorem dwóch dzieł, spośród wyżej wymienionych, niebędących autorstwa Berniniego.
tlltLmdLIi_0000008B
Pałace i wygodne wille – w bezpieczniejszej Europie
Wprawdzie wzór wiejskiej willi spopularyzował wielokrotnie publikowany traktat Andrei Palladia, ale to Francja stała się kolebką budownictwa pałacowego (por. lekcję 108). Twórczo przerobiono tu dokonania architektów z Rzymu, z najbardziej sławnym pałacem Barberinich na czele, budowanym w latach 1625‑1638 kolejno przez Carla Madernę, Gianlorenza Berniniego i Francesca Borrominiego.
Wspaniałość Wersalu będzie wzorem dla całej Europy, poczynając od licznych dworów w Niemczech (Kassel, Würzburg), przez cesarskie realizacje w Wiedniu: pałace Schönbrunn czy Belweder, poczdamski pałac Sanssoussi, misterny Zwinger w Dreźnie, po realizacje carskie w nowej stolicy – Petersburgu (Pałac Zimowy) i jego najbliższych okolicach (Carskie Sioło).
Typ pałacu francuskiego z dużym reprezentacyjnym podjazdem, rozbudowanymi, gospodarczymi skrzydłami bocznymi oraz uproszczoną fasadą ogrodową powtarzany będzie przez liczne realizacje magnackie.
R14PGtHVBncxg1
R1ThufYHIxDwd
R1ZztcndlK4l1
R1ANUssk50oIU
RbEXuQMEnwcV0
RmDoka6PzaBFc
tlltLmdLIi_0000009D
Sztuka ogrodu
Obok architektury ważnym elementem sztuki rezydencjonalnej stało się zakładanie wspaniałych ogrodów. Miały one stanowić kwintesencję absolutyzmu, w którym wprawdzie obowiązują odgórne prawa, ale muszą się one podporządkować woli władcy. Podobnie przyroda podporządkowana była woli człowieka, tworzącego wspaniałe założenia ogrodowe: z osiami widokowymi łączącymi regularny układ kanałów wodnych, ze szpalerami regularnie przycinanych drzew i krzewów oraz kunsztownie komponowanych rabat kwiatowych, tzw. parterów.
Wszystko to podzielone było na strefy: spacerowe, zabawowe, specjalnie ukształtowane „zielone gabinety”, labirynty, tarasowe kaskady. Elementami sztuki ogrodowej były fontanny, wodotryski, sztuczne cieki wodne, specjalnie kształtowane „groty morskie”, rzeźby i kompozycje ogrodowe.
RShDCbfZEt4Od
RzuNPR7vinHym
RTS5qTHg7PqDn
Praca domowa
Polecenie 5.1
Obejrzyj pałac w Wersalu. Biorąc go za punkt odniesienia, scharakteryzuj typ pałacu francuskiego.
Polecenie 5.2
Dla jakich założeń pałacowych w Europie wzorem był Wersal? W jakich państwach one wówczas powstały?
tlltLmdLIi_000000A7
Sztuka emocji
Podkreślić należy, że barok niezwykle chętnie posługiwał się „emocjami”. W sztukach plastycznych pokazywano człowieka w chwilach ekstazy, cierpienia, walki. Sztandarowym przykładem tego nurtu jest rzeźba Berniniego „Ekstaza św. Teresy”, ukazująca religijne uniesienie poprzez pełną dynamizmu pozę, odrealnienie i jakby zawieszenie w powietrzu postaci, która wydaje się znajdować w jakimś nieokreślonym miejscu między ziemią a niebem.
Podobne zabiegi stosowano w malarstwie. Caravaggio w obrazie „Dawid i Goliat” skontrastował pozornie niewinną, delikatnie chłopięcą postać Dawida z brutalną siłą, z jaką przyciska do ziemi pokonanego, potężnego Goliata.
Dotyczyło to także literatury i sztuki oratorskiej, w których zestawiano ze sobą miłość i śmierć, piękno i rozkładające się ciało. Podstawową zasadą było dążenie do zaskoczenia, zadziwienia i wstrząśnięcia odbiorcą. Uważano, że dzięki takim zabiegom odbiór dzieła stawał się pełniejszy, a zmysły bardziej wyczulone.
RgznRYhmYHfQX
tlltLmdLIi_000000AI
Polska się wzoruje
Polski barok nie odbiegał od najlepszych wzorców prezentowanych w przodujących ośrodkach Europy. Odnosi się to przede wszystkim do architektury, rzeźby i malarstwa sakralnego. Prymat przypada kościołowi jezuickiemu wzniesionemu w Nieświeżu, mieście stanowiącym centrum ordynackich posiadłości rodu Radziwiłłów. Zaczęto go budować w roku ukończenia rzymskiego kościoła Il Gesú (1584). Dużo bardziej inspirujący był (z racji usytuowania) kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, który zaczęto wznosić zaledwie w 13 lat po ukończeniu rzymskiego pierwowzoru. Jego fasada i wnętrze podziwiane były przez licznych odwiedzających stołeczne jeszcze wówczas miasto.
Obok „sakralnego” nurtu barokowej architektury równie szybko upowszechniała się ta stylistyka w architekturze świeckiej, zwłaszcza pałacowej. Najważniejsze realizacje tego typu to: przebudowa części pomieszczeń na Wawelu po pożarze w 1595 r. północno‑wschodniego skrzydła, zamek królewski oraz pałac Ujazdowski w nowej stolicy – Warszawie, wreszcie pałac Wilanowski Jana III Sobieskiego. Także magnateria wznosiła w stylistyce barokowej zarówno swoje siedziby rodowe na prowincji, jak i pałace warszawskie.
Miasta wprawdzie były stosunkowo słabe, ale również tutaj upowszechniały się nowe wzorce kamienicy i sporadycznie ratusza (np. w Buczaczu).
R1Z6PgZHDgDym
R1iiiycxniQZ5
RhoAffFwGHgio
RNUNQw1lJMBc91
R1J0CpJRZ8U5U
RP1DNuiE4KGtv
Praca domowa
Polecenie 6.1
Wymień najważniejsze świątynie powstałe w Rzeczpospolitej w okresie baroku. Jaki kościół baroku europejskiego był dla nich wzorem?
Polecenie 6.2
Wymień najważniejsze założenia pałacowe powstałe w Rzeczpospolitej w okresie baroku. Jaki pałac baroku europejskiego był dla nich wzorem?
Praca domowa
Polecenie 7.1
Pod kierunkiem nauczyciela przygotujcie w grupach projekt edukacyjny na temat „Barok w mojej miejscowości lub regionie” (zgodnie z przyjętymi w szkole warunkami realizacji projektów).