Krajobraz po wojnach
Społeczno‑gospodarcze i polityczne następstwa wojen w XVII w.
Kazanie Pierwsze. Na początku Sejmu przy Ś. Mszy Sejmowej.Każdy przyjaciel zdradliwie postępuje i brat się z brata śmieje, a prawdy nie mówią. Język ich jako strzała raniąca: w uściech pokój z przyjacielem mówi, a tajemnie sieci nań zastawia. [...]
Nadto namnożyło się w tym królestwie ludzi złych barzo, którzy posmakowawszy sobie interregna*, w których mogli o królestwo targować, i pożytków swoich z oszukania miłej ojczyzny i rozerwania jej szukać jeszcze nie przestają, a gdzie mogą, bunty i zmowy czynią, na urząd Boży szemrząc i potwarzy zmyślając, i do rozruchów i nowin namawiając. Niespokojni, łakomi, niesprawiedliwi, sieją wszędzie niezgody, nic na dobre pospolite nie pomniąc, a tą łódką, w której się wszyscy wieziem, swoim bieganiem chwiejąc, do zanurzenia ją i utopienia przywodzą.* [...] Tacy byli [...], którzy do obcych panów biegając, wojska ich na ojczyznę przywodzili i zamieszki wielkie czynili. [...] To są dziwnie szkodliwi ludzie, którzy swoje potraciwszy na cudze patrzą, a zamieszką i zgubą ojczyzny poratowania swego szukają. [...]
Zginęła w tym królestwie karność i disciplina*, bez której żaden rząd uczynić się nie może* [...]. Nikt się urzędów ani praw nie boi, na żadne się karanie nie ogląda. [...]
Wszyscy się wolnością ślachecką bronią, wszyscy ten płaszcz na swe zbrodnie kładą, i poczciwą a złotą wolność w nieposłuszeństwo i we wszeteczność obracają. [...] w której mocniejszy słabsze uciskają, w której Boskie i ludzkie prawa gwałcą, karać się nie dadzą ani królowi, ani urzędom. [...] Ludzie [...] próżni i pyszni, którzy mniemają, iż się wolnymi jako źrzębię u osła urodzili, które o uździe i wodzy nie myśli. [...]
A zwłaszcza iż poważność i moc, i władza królewskiego majestatu osłabiała, fałszywym i nieroztropnym wolności szkodliwej rozszerzanim ściśniona i skrócona [...]. Bo teraz żaden się króla nie boi, ani jego sądów, ani jego karania. Kto chce, o nim szemrze, każdy go ćwiczy i pedagogiem jego być chce, i poważności jego uwłoczy. Co dzień władzej królewskiej ubywa, a ludzkiej śmiałości i nadętości przybywa. Jakoż głowa mocna być ma? Jakoż egzekucyja praw potężna zostanie? [...] A gdy na głowie zejdzie, niedługo członki ustaną.Kazanie Pierwsze. Na początku Sejmu przy Ś. Mszy Sejmowej., [w:] Piotr Skarga, Kazania Sejmowe., Kraków 1939.
Przeczytaj uważnie zamieszczony fragment Kazań Sejmowych. Zawiera on sugestywny opis dolegliwości gnębiących państwo.
Zastanów się i odpowiedz na pytania:
Problemy jakiego państwa opisuje ks. Skarga?
Na czym polegała wspomniana w Kazaniu wolność szlachecka?
Jakie były jej wady?
Kogo ks. Skarga ma na myśli, wspominając o czynieniu buntów i zmów oraz bieganiu do obcych panów?
Co było przyczyną osłabienia władzy monarszej?
Jakie były przyczyny niedomagań państwa sformułowanych przez ks. Skargę?
Jaki tytuł - biorąc pod uwagę wymienione w nim kwesti - mógłby nosić ten tekst?
Zniszczenia wojenne w Europie w XVII w.
Okres XVII w. charakteryzował się wieloma tendencjami prowadzącymi do przemian, które trudno niekiedy jednoznacznie ocenić. Z jednej strony bowiem powodował kryzys dotychczasowych form gospodarowania i wprowadzał nowiny, które jednak początkowo np. powodowały głód i ubytek ludności. Okres ten obfitował też w liczne, bardzo wyniszczające wojny w Europie, które przynosiły wielkie straty materialne. Część z nich wywołana była bezpośrednio działaniami wojennymi, część natomiast była wynikiem zamieszania i bałaganu, który powstawał. Najczęściej jednak obserwowaliśmy gwałtowny ubytek ludności, przeważnie uciekającej z terenów objętych wojną, ale też w obawie przed rozbojami, głodem, a przede wszystkim wielkimi epidemiami chorób.
Wojna trzydziestoletnia w Niemczech, okres wielkiej smuty w Rosji, powstanie Chmielnickiego, szwedzki potop w Rzeczypospolitej, długotrwała „okupacja” ziem litewskich i białoruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego przez Rosję w latach 1655‑1660 („zapomniana wojna”), wojny prowadzone przez Francję, zmagania z Turcją powodowały, że na niektórych terenach liczba ludności spadała o połowę, a nawet 60% lub więcej.
Zmiany na mapie gospodarczej Europy – linia Łaby
Historycy podkreślają znaczenie rozpadu jedności gospodarczej kontynentu i powstania strefy handlowo‑wytwórczej oraz rolniczej dla ekonomiki europejskiej. Oczywiście podział ten był sztuczny, gdyż cały kontynent bazował głównie na gospodarce rolnej, ale nadwyżki i kumulacja następowały w różnych częściach Europy w oparciu o różne podstawy ekonomiczne.
To zaś miało zasadniczy wpływ na wiele innych dziedzin ówczesnych społeczeństw.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Łaba jako granica systemów kulturowych i gospodarczych Łaba jako granica systemów kulturowych i gospodarczych Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Już w okresie wcześniejszym zarysował się dualizm rozwoju gospodarczego Europy (czyli podwójny rozwój). Historycy wyznaczyli umowną linię podziału typów ekonomiki europejskiej na ziemie leżące na zachód od Łaby i te leżące na wschód od niej.
Oczywiście linia ta ma charakter umowny i zdarzały się prowincje i ośrodki miejskie wyraźnie odbiegające od otaczającego je zaplecza. Tak przykładowo było ze Śląskiem, w którym intensywnie rozwijała się wytwórczość tkacka, czy z Gdańskiem, który pozostawał wielkim ośrodkiem produkcji rzemieślniczej, czy też z niektórymi terenami Hiszpanii, które w coraz większym stopniu obejmowało prymitywne rolnictwo pasterskie.
Co rozumiesz przez dualizm w rozwoju gospodarczym Europy?
Europa Zachodnia – manufaktury, handel i zmiany społeczne
Część zachodnia kontynentu europejskiego rozwijała coraz bardziej produkcję rzemieślniczą, a coraz liczniejszy handel morski (a wkrótce również oceaniczny) powodował przechodzenie do nowych form wytwórczości – manufaktury rozproszonej i scentralizowanej. Produkcja w manufakturach oznaczała odejście od wytwórczości w ramach sztywnego systemu cechowego. Wzrastać zaczęły miasta, które w coraz mniejszym stopniu opierały się na powiązaniach z najbliższym zapleczem rolniczym. Mieszczanie posiadali środki finansowe, ale układ społeczeństwa stanowego pozostawał niezmienny. Powodowało to przepływ najbardziej rzutkich jednostek między stanami (np. we Francji stworzenie tzw. szlachty urzędniczej), a niekiedy prowadziło do wybuchu walk, jak stało się w Anglii podczas tamtejszej wojny domowej w latach 1642‑1660.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Organizacja manufaktury XVII-wiecznej Organizacja manufaktury XVII-wiecznej Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Zmiany w infrastrukturze technicznej
Przemiany związane z handlem morskim (kolonialnym) oraz jego obsługą sprzyjały konsolidacji struktur państwowych, które podejmowały kompetencje wykraczające poza tradycyjne ramy administracyjne, czyli troskę o budowę infrastruktury komunikacyjnej czy militarnej (dla wojen agresywnych były to stałe armie i floty, dla obronnych – twierdze i garnizony). Wymagało to rozbudowy biurokracji i aparatu urzędniczego. Częściowo radzono sobie z tym np. poprzez wykorzystanie aparatu wojskowego. Stałe armie potrzebowały stałego zaopatrzenia. W ten sposób władca tworzył odpowiednie struktury, które podlegały jedynie jemu, a to umacniało jego siłę i odsuwało na bok dawne stanowe organy współdecydowania i współrządzenia. Tworzyły się silne monarchie absolutne.
Europa Wschodnia – wtórne poddaństwo i gospodarka rolna
Wzrost miast i wytwórczości rzemieślniczej na Zachodzie powodowały, że tamtejsze rolnictwo nie było w stanie wytworzyć dostatecznej ilości żywności. Zapotrzebowanie na produkty rolnicze wykorzystały kraje na wschód od linii Łaby. Rozległe nizinne i urodzajne tereny dawały nadwyżki, które eksportowano na Zachód. Powstały nawet nastawione na masową produkcję zboża duże folwarki, czyli pańskie gospodarstwa rolne.
Spowodowało to odmienne kształtowanie się zależności społecznych - znane z poprzednich epok uzależnienie chłopa i świadczenia za użytkowaną ziemię w postaci pracy, czyli renty odrobkowej (pańszczyzny). Gospodarstwo własne pana (szlachcica) potrzebowało rąk do pracy, aby wyprodukować nadwyżki zbożowe.
Nie oznaczało to – zwłaszcza w początkowej fazie przemian – gorszych warunków bytowych chłopów na ziemiach położonych na wschód od Łaby. Wręcz przeciwnie, chłopom w systemie tzw. wtórnego poddaństwa i pańszczyzny żyło się bezpieczniej, a przede wszystkim dostatniej. To na zachód od Łaby mieliśmy do czynienia z większością powstań chłopskich. Nowe, bardziej rynkowe (kapitalistyczne) warunki dla chłopów okazywały się trudniejsze.
Scharakteryzuj przemiany gospodarcze, które wystąpiły w Europie Zachodniej.
Scharakteryzuj przemiany gospodarcze, które wystąpiły na wschód od linii Łaby.
Rzeczpospolita – zniszczenia wojenne i kryzys
Rzeczpospolita skorzystała w sposób znaczący na koniunkturze na wyroby rolne, jaka zapanowała w Europie od końca XV w. do połowy XVII w. Wielkie rzeki umożliwiające spław zboża do portów otwierały możliwości ekonomiczne. Masowy rozwój folwarków zaowocował wzrostem dochodów całego społeczeństwa.
Podstawowym problemem było jednak to, że nie pojawiły się czynniki, które by powodowały – analogicznie do sytuacji na Zachodzie – powstanie potrzeby stworzenia silnej, scentralizowanej władzy. Nie musiała ona dbać o drogi, gdyż zadawalano się ich tradycyjnymi formami. Nie chciano też tworzyć dużych, stałych armii, bo przez długi czas kraj był bezpieczny, a na stałą armię potrzebne byłyby większe świadczenia podatkowe.
Problemy gospodarcze Polski w XVII w. i przemiany w następnym stuleciu
Kryzys pojawił się wraz z wojnami i zamieszaniem, które wywołały. Ograniczenie możliwości eksportowych (np. okresowe zamykanie portu w Gdańsku czy przepływu przez cieśniny duńskie), a często też rekwizycje i zniszczenia powodowane bezpośrednio przez wrogie armie lub własne nieopłacane wojska, spowodowały znaczny spadek dochodów szlachty. Podobnie jak wcześniej na Zachodzie, tak teraz w Europie Środkowej zaczęto szukać możliwości powetowania sobie strat. Starano się wykorzystać zależność chłopa, zwiększając jego świadczenia. Na zboże szukano zbytu poprzez produkcję i rozwój konsumpcji alkoholu. Coraz powszechniej też szukano korzystnych możliwości dzierżawienia (arendy) majątku lub jego części.
Takie metody powodowały ubożenie ludności chłopskiej, a to przekładało się na sytuację gospodarczą małych miasteczek. Chłopi nie kupowali towarów wytwarzanych lub sprzedawanych w miastach. Zaś mieszczanie nie mogli kupić produktów wiejskich i w miarę możliwości sami wytwarzali żywność. Cały system ekonomiczny niedomagał.
Jaki wpływ miały czynniki gospodarcze na wytworzenie się silnej władzy w Europie Zachodniej?
Jaki wpływ miały czynniki gospodarcze na brak możliwości wzmocnienia struktur władzy w Rzeczpospolitej w XVII w.?
Manufaktury w Polsce – blaski i cienie
Powstawanie manufaktur w Europie Zachodniej i znaczące korzyści, jakie one przynosiły, nie uszły oczywiście uwagi polskich elit. Zwłaszcza w XVIII w. władcy i najbardziej zamożni spośród magnaterii próbowali przenieść ten typ produkcji na grunt Rzeczypospolitej. Polska nie posiadała jednak kolonii i plantacji, nie miała także wielkiej stałej armii, zatem trudno było znaleźć towary, które zdobyłyby masowego odbiorcę. Dopiero w XVIII w. stworzono w Słucku na Litwie manufakturę pasów do kontuszy. Podobnie było z wytwórniami fajansu i porcelany, choć i te działały z dużymi trudnościami związanymi z problemem zbytu swoich wyrobów.
W dowolnych źródłach informacji wyszukaj wiadomości na temat manufaktury i przygotuj notatkę zawierającą: wyjaśnienie słowa, typy manufaktury, wyjaśnienie różnic między produkcją manufakturową, rzemieślniczą i fabryczną (w XIX w.).
Żydzi dworscy – legenda i rzeczywistość
Istotnym elementem rzeczywistości ekonomicznej w Rzeczypospolitej była duża grupa ludności żydowskiej. Należała ona do mieszczan, zwłaszcza w okresie postępującego upadku samych miast. Zresztą mieliśmy tu do czynienia z procesami, które były ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie wpływały. Przejmowanie przez Żydów będących na usługach stanu szlacheckiego – przede wszystkim bogatych rodów magnackich – handlu i obsługi chłopów przynależnych do danych dóbr, było przyczyną kryzysu w miasteczkach. Ten powodował odpływ z nich Żydów i osiedlanie się ich na wsiach, co pogłębiało zarysowane tendencje. Szczególnie widoczne to było, gdy Żydzi podejmowali się funkcji arendarskich (dzierżawców) – karczm, folwarków itd. Chłopi utożsamiali wzrost świadczeń na rzecz pana z pojawieniem się arendarza żydowskiego, a to niekiedy prowadziło do pogromów i prześladowań tej mniejszości religijnej.
Podsumowanie
Zróżnicowanie gospodarcze Europy było widoczne w formach średniowiecznej wymiany handlowej, jednak w XVI/XVII w. przerodziło się w rzeczywisty podział - uformowanie się dwóch różnych struktur produkcji i struktur społecznych, w tym podziału ról w obrębie rolnictwa, a w konsekwencji ukształtowanie się dwóch różnych ustrojów rolno‑handlowych (co miało też wpływ na ustrój polityczny).
Zachód przeszedł na gospodarkę towarową, która była pierwszym krokiem na drodze do współczesnej gospodarki kapitalistycznej, natomiast Europa wschodnia ugruntowała uzależenienie poddanych, czego skutkiem było o wiele dłuższe przetrwanie skostniałych stosunków feudalnych w ich specyficznej szlacheckiej formie. Rzutowało to również na podejście do problemu edukacji i nauki - Wschód rozwijał się ekstensywnie (przez powiększanie areału ziem uprawnych) i nie zauważano tam potrzeby innowacyjności, niezbędnej dla intensyfikacji produkcji.
Skutki tego podziału są widoczne w Europie do dzisiaj.
Orientacyjna linia podziału prowadziła wzdłóż biegu rzeki Łaby, a dalej przez Lipsk, Pragę, Graz, Lublanę aż do Triestu.
Określ, które wymienione cechy trafnie charakteryzują gospodarkę rynkową, a które folwarczno-pańszczyźnianą.
przywiązanie chłopa do ziemi, aktywizacja gospodarcza szlachty, uprawa ziemi przez chłopów pańszczyźnianych (niska wydajność pracy), spadek znaczenia miast (wyjątek: miasta portowe), samowystarczalność folwarków, wolność osobista chłopów, eksport zbóż i płodów rolnych oraz surowców, prawodawstwo antymieszczańskie, rozwój rzemiosła i manufaktur, wykorzystanie najprostszych narzędzi - brak nowych technik uprawy roli, spadek znaczenia rolnictwa zbożowego, importowanie wyrobów rzemieślniczych, upowszechnienie się czynszu pieniężnego jako formy realizacji świadczeń feudalnych, rozwój usług finansowych (weksle na okaziciela, papiery wartościowe, powstanie giełdy papierów wartościowych), korzystanie z pracowników najemnych w gospodarstwach rolnych, powstanie wielkich kompanii handlowych (stowarzyszeń kupców, organizowanych najczęściej do prowadzenia handlu zagranicznego), gospodarka typu ekstensywnego (zwiekszanie obszaru ziemi uprawnej w celu zwiekszenia plonów), rozwój ośrodków miejskich, rozwój banków
| Cechy gospodarki rynkowej | |
|---|---|
| Cechy gospodarki folwarczno–pańszczyźnianej |
Projekt
W dowolnych źródłach informacji wyszukaj wiadomości na temat działań militarnych prowadzonych na terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII stuleciu.
Przygotuj rozprawkę zawierającą opis następstw tych wojen dla Rzeczypospolitej w XVII wieku. Poznane skutki pogrupuj według następujących kryteriów:
politycznego (tu dokonaj podziału na konsekwencje zewnętrzne, tj. bezpośrednio rzutujące na pozycję Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej, i wewnętrzne - mające znaczenie wewnątrzkrajowe),
terytorialnego,
gospodarczego,
społecznego,
kulturowego.